भारतीय अवकाश संशोधन संस्थेत (ISRO) वैज्ञानिक बनण्याचे स्वप्न बाळगणाऱ्या तरुणांसाठी ही माहिती अत्यंत महत्त्वाची आहे. ISRO ही भारताची अवकाश क्षेत्रातील अग्रगण्य संस्था असून, इथले वैज्ञानिक आपल्या ज्ञानाने आणि मेहनतीने देशाचा गौरव वाढवतात. परंतु, ISRO मध्ये वैज्ञानिक बनण्यासाठी कोणत्या शैक्षणिक पात्रता आवश्यक आहेत? प्रवेश प्रक्रिया कशी असते? कोणत्या परीक्षांना सामोरे जावे लागते? या सर्व प्रश्नांची उत्तरे या ब्लॉगमध्ये मिळणार आहेत. चला तर मग, ISRO मध्ये वैज्ञानिक बनण्याचा मार्ग समजून घेऊया.
ISRO म्हणजे काय?
ISRO (Indian Space Research Organisation) म्हणजे भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था. ही भारताची प्रमुख अंतराळ संस्था आहे, जी भारत सरकारच्या अंतराळ विभागाच्या अधीन कार्य करते. भारताच्या वैज्ञानिक प्रगतीसाठी आणि अंतराळ संशोधन क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण कार्य करण्यासाठी ISRO स्थापन करण्यात आली.
ISRO (Indian Space Research Organisation) म्हणजे भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था, जी भारताची प्रमुख अंतराळ संस्था आहे. १५ ऑगस्ट १९६९ रोजी डॉ. विक्रम साराभाई यांच्या नेतृत्वाखाली ISRO ची स्थापना झाली. संस्थेचे उद्दीष्ट अंतराळ तंत्रज्ञानाचा उपयोग दळणवळण, हवामान अंदाज, कृषी आणि पर्यावरणीय व्यवस्थापन यासाठी करणे, तसेच भारताच्या वैज्ञानिक आणि तांत्रिक प्रगतीसाठी उपग्रह आणि प्रक्षेपण यान विकसित करणे आहे. ISRO ने अनेक महत्त्वाचे प्रकल्प राबवले आहेत, ज्यामध्ये चांद्रयान-1 (2008) ने चंद्रावर पाण्याचे अस्तित्व शोधले, तर चांद्रयान-3 (2023) ने चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर यशस्वी लँडिंग करून ऐतिहासिक यश मिळवले. मंगळयान (2013) मंगळ ग्रहाच्या कक्षेत कमी खर्चात यशस्वीपणे पोहोचणारी पहिली भारतीय मोहिम ठरली. PSLV आणि GSLV ही प्रक्षेपण वाहने विकसित करून ISRO ने स्वतःचे अंतराळ तंत्रज्ञान सक्षम केले आहे. भविष्यातील गगनयान मोहिमेत भारतीय अंतराळवीरांना अंतराळात पाठवण्याचे उद्दिष्ट आहे. या सर्व प्रकल्पांमुळे ISRO ने भारताला जागतिक स्तरावर एक अग्रगण्य अंतराळशक्ती म्हणून प्रस्थापित केले आहे.
ISRO चे महत्वाचे प्रकल्प:
ISRO ने अनेक ऐतिहासिक आणि वैज्ञानिक प्रकल्प यशस्वीपणे पूर्ण केले आहेत. चांद्रयान-1 (2008) हे भारताचे पहिले चंद्र मोहिम होते, ज्याने चंद्रावर पाण्याच्या अणूंचे अस्तित्व शोधले. चांद्रयान-2 (2019) मध्ये चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर उतरण्याचा प्रयत्न झाला, आणि ऑर्बिटर अजूनही कार्यरत आहे. चांद्रयान-3 (2023) ने चंद्राच्या दक्षिण ध्रुवावर यशस्वी लँडिंग केले. मंगळयान (2013) मंगळ ग्रहाच्या कक्षेत कमी खर्चात यशस्वी पोहोचणारी भारताची पहिली मोहिम ठरली. उपग्रह प्रक्षेपणासाठी PSLV (Polar Satellite Launch Vehicle), GSLV (Geosynchronous Satellite Launch Vehicle), आणि SSLV (Small Satellite Launch Vehicle) ही प्रक्षेपण वाहने ISRO ने विकसित केली आहेत. गगनयान (2024) हे भारताचे पहिले मानवी अंतराळ मोहिम असेल.
ISRO मध्ये वैज्ञानिक बनण्यासाठी आवश्यक शैक्षणिक पात्रता:
ISRO मध्ये वैज्ञानिक किंवा अभियंता (Scientist/Engineer) बनण्यासाठी विशिष्ट शैक्षणिक पात्रता आवश्यक आहे. ही पात्रता मुख्यतः अभियांत्रिकी (Engineering) आणि विज्ञान (Science) शाखांवर आधारित आहे. खाली सविस्तर माहिती दिली आहे:
वय मर्यादा:
- सामान्य प्रवर्ग: 28 वर्षे
- ओबीसी: 31 वर्षे
- एससी/एसटी: 33 वर्षे
.आवश्यक कौशल्ये (Essential Skills):
- गणित आणि विश्लेषण कौशल्य
- प्रोग्रामिंग आणि सॉफ्टवेअर कौशल्य (C, C++, Python)
- संशोधन आणि नवोन्मेषी विचारसरणी
- संघशक्ती आणि समस्या सोडवण्याची क्षमता
अभियांत्रिकी (Engineering) पात्रता:
- B.E./B.Tech (Bachelor of Engineering/Bachelor of Technology) मान्यताप्राप्त संस्थेतून उत्तीर्ण.
- किमान गुण: किमान 65% गुण किंवा CGPA 6.84/10 आवश्यक.
- मान्यताप्राप्त शाखा:
- इलेक्ट्रॉनिक्स इंजिनिअरिंग (Electronics Engineering)
- इलेक्ट्रॉनिक्स आणि कम्युनिकेशन (Electronics and Communication)
- मेकॅनिकल इंजिनिअरिंग (Mechanical Engineering)
- एरोस्पेस इंजिनिअरिंग (Aerospace Engineering)
- कम्प्युटर सायन्स इंजिनिअरिंग (Computer Science Engineering)
- इलेक्ट्रिकल इंजिनिअरिंग (Electrical Engineering)
विज्ञान (Science) पात्रता:
- B.Sc आणि M.Sc (Bachelor/Master of Science)
- किमान गुण: किमान 65% गुण किंवा CGPA 6.84/10 आवश्यक.
- मान्यताप्राप्त शाखा:
- भौतिकशास्त्र (Physics)
- गणित (Mathematics)
- रसायनशास्त्र (Chemistry)
- भूविज्ञान (Geology)
- खगोलशास्त्र (Astronomy)
- सजीवशास्त्र (Biology) – जैववैज्ञानिक संशोधन प्रकल्पांसाठी
उच्च शिक्षण आणि विशेष शाखा (Higher Education and Specializations):
उच्च शिक्षण (Post-Graduate Qualifications):
- M.E./M.Tech (Master of Engineering/Master of Technology)
- MS/M.Sc (Master of Science)
- किमान 65% गुण आवश्यक.
- पीएच.डी. (Ph.D.) संशोधन पदवी देखील वैज्ञानिक पदासाठी पात्रता देते.
विशेष शाखा:
- उपग्रह संप्रेषण (Satellite Communications)
- प्रक्षेपण तंत्रज्ञान (Launch Vehicle Technology)
- रोबोटिक्स आणि ऑटोमेशन (Robotics and Automation)
- अंतराळ संशोधन (Space Research)
- कृत्रिम बुद्धिमत्ता (Artificial Intelligence)
- डेटा सायन्स आणि मशीन लर्निंग (Data Science & Machine Learning)
ISRO मध्ये वैज्ञानिक बनण्यासाठी प्रवेश प्रक्रिया काय आहे? (Recruitment Process):
ISRO मध्ये वैज्ञानिक किंवा अभियंता बनण्यासाठी ISRO Scientist/Engineer (SC) परीक्षा देणे आवश्यक आहे.
परीक्षेचे स्वरूप:
- लेखी परीक्षा: तांत्रिक विषयांवर आधारित 80 MCQ प्रश्न
- मुलाखत: लेखी परीक्षेत उत्तीर्ण झालेल्या उमेदवारांसाठी तांत्रिक मुलाखत
- निवड प्रक्रिया: अंतिम निवड लेखी परीक्षा आणि मुलाखतीतील एकूण गुणांच्या आधारे
IIST (Indian Institute of Space Science and Technology):
- IIST ही ISRO द्वारे स्थापित एक विशेष संस्था आहे.
- येथे B.Tech, M.Tech आणि PhD अभ्यासक्रम उपलब्ध आहेत.
- प्रवेशासाठी पात्रता: JEE Advanced मध्ये उच्च गुण आवश्यक
- फायदा: IIST मधून पदवीधर विद्यार्थ्यांना ISRO मध्ये थेट नोकरीची संधी मिळते.
ISRO मध्ये वैज्ञानिक बनण्यासाठी तयारी कशी आणि काय करावी?
ISRO मध्ये वैज्ञानिक किंवा अभियंता म्हणून निवड होण्यासाठी योग्य दिशा आणि नियोजनबद्ध अभ्यास आवश्यक आहे. खाली तयारीसाठी सखोल मार्गदर्शन दिले आहे:
शैक्षणिक पात्रता आणि बेसिक्स मजबूत करा:
- तांत्रिक शिक्षण: B.E./B.Tech (65% किंवा 6.84 CGPA आवश्यक)
- प्रमुख शाखा: इलेक्ट्रॉनिक्स, मेकॅनिकल, कम्प्युटर सायन्स, एरोस्पेस
- मूलभूत संकल्पना: तंत्रज्ञान, गणित, भौतिकशास्त्र आणि अभियांत्रिकी तत्त्वे स्पष्ट करा.
2. योग्य अभ्यासक्रम निवडा:
| इलेक्ट्रॉनिक्स: | मेकॅनिकल | कम्प्युटर सायन्स |
| डिजिटल इलेक्ट्रॉनिक्स | थर्मोडायनामिक्स | डेटा स्ट्रक्चर्स |
| कंट्रोल सिस्टीम | हिट ट्रान्सफर | अल्गोरिदम्स |
| कम्युनिकेशन सिस्टीम | फ्लूइड मेकॅनिक्स | ऑपरटिंग सिस्टिम्स |
| सिग्नल्स आणि सिस्टिम्स | मशीन डिझाइन | प्रोग्रामिंग (C, C++, Python) |
SRO मध्ये करिअर आणि संधी (Career Opportunities in ISRO)
ISRO (Indian Space Research Organisation) मध्ये वैज्ञानिक, अभियंता आणि तंत्रज्ञांसाठी विविध प्रकारच्या करिअरच्या आणि संधींच्या उपलब्धता आहेत. ISRO हे केवळ भारतातील नव्हे, तर जागतिक स्तरावरील एक अग्रगण्य अंतराळ संशोधन संस्था आहे. इथे कार्य करण्यासाठी उच्च तांत्रिक ज्ञान, नवोन्मेषी विचारसरणी आणि संशोधनावर आधारित मानसिकता आवश्यक आहे.
1. ISRO मधील प्रमुख पदे (Key Positions in ISRO):
A. वैज्ञानिक/अभियंता (Scientist/Engineer):
- भूमिकाः संशोधन, उपग्रह डिझाईन, प्रक्षेपण यान डेव्हलपमेंट
- पात्रता: B.E./B.Tech (65% गुणांसह), M.E./M.Tech
- परीक्षा: ISRO SC (Scientist/Engineer) परीक्षा
B. तंत्रज्ञ (Technician):
- भूमिकाः उपकरणे तयार करणे आणि देखभाल करणे
- पात्रता: ITI किंवा Diploma in Engineering
- परीक्षा: तांत्रिक सहाय्यक भरती परीक्षा
C. वैज्ञानिक सहाय्यक (Scientific Assistant):
- भूमिकाः वैज्ञानिक संशोधन सहाय्यक, डेटा विश्लेषण
- पात्रता: B.Sc (Physics, Chemistry, Mathematics)
D. प्रशासनिक पदे (Administrative Posts):
- पदे: प्रशासन अधिकारी, लेखा अधिकारी, खरेदी आणि साठवणूक अधिकारी
- पात्रता: B.Com, MBA, LLB
2. ISRO मधील विभाग आणि कामाचे स्वरूप (Departments and Work Areas):
ISRO मध्ये विविध विभाग आणि केंद्रे असून, प्रत्येक विभाग विशिष्ट उद्दिष्टांसाठी कार्यरत असतो. उपग्रह संशोधन आणि विकास विभाग (Satellite Development Division) हे INSAT, GSAT, Cartosat, RISAT आणि Astrosat यांसारख्या उपग्रहांची रचना, विकास आणि परीक्षण करते. हे विभाग हवामान अंदाज, दळणवळण सेवा, नैसर्गिक संसाधन व्यवस्थापन, आणि वैज्ञानिक प्रयोगांसाठी उपग्रह विकसित करतात.
प्रक्षेपण यान विकास विभाग (Launch Vehicle Development Division) PSLV (Polar Satellite Launch Vehicle), GSLV (Geosynchronous Satellite Launch Vehicle), आणि SSLV (Small Satellite Launch Vehicle) यांसारख्या प्रक्षेपण यानांची डिझाईन, विकास आणि प्रक्षेपण व्यवस्था हाताळतो. हे विभाग रॉकेट तंत्रज्ञान, प्रोपल्शन सिस्टम आणि नेव्हिगेशन कंट्रोलवर संशोधन करतात.
अवकाश संशोधन विभाग (Space Science Division) हे अंतराळातील संशोधन मोहिमांवर लक्ष केंद्रित करते. चांद्रयान-1, चांद्रयान-2, मंगळयान (Mars Orbiter Mission), आदित्य L1 आणि शुक्रयान मोहिमा यांच्यासाठी हे विभाग जबाबदार आहेत. ग्राउंड सपोर्ट आणि डेटा विश्लेषण विभाग (Ground Support & Data Analysis Division) उपग्रहांकडून प्राप्त डेटा संकलन, विश्लेषण, उपग्रह ट्रॅकिंग आणि ग्राउंड स्टेशन व्यवस्थापन करते.
रॉकेट प्रोपल्शन विभाग (Rocket Propulsion Division) प्रगत प्रोपल्शन तंत्रज्ञान विकसित करते. येथे क्रायोजेनिक इंजिन आणि इलेक्ट्रिक प्रोपल्शन तंत्रज्ञान विकसित केले जाते.मानवी अंतराळ उड्डाण कार्यक्रम विभाग (Human Spaceflight Programme Division) ‘गगनयान’ मोहिमेसाठी काम करते. यात अंतराळवीर प्रशिक्षण, मानवसुरक्षा तंत्रज्ञान आणि मॉड्यूल डिझाईनचा समावेश असतो. प्रत्येक विभागातील वैज्ञानिक, अभियंते आणि तंत्रज्ञ सामूहिकपणे कार्य करून ISRO च्या अंतराळ मोहिमा यशस्वी करतात आणि भारताच्या तांत्रिक प्रगतीत मोलाचे योगदान देतात.
हे हि वाचा !
- कॉम्प्युटर ऑपरेटर आणि प्रोग्रामिंग असिस्टंट (COPA) करिअर संधी!
- शेततळ्यासाठी किती अनुदान मिळते? जाणून घ्या किती लागतो खर्च!
- शेवगा लागवड कशी करावी? जाणून घ्या अल्पभांडवलात जास्त नफा देणारे पीक! shevga lagwad
- 2025 मध्ये भारतात उच्च मागणी असलेल्या 10 करिअरच्या संधी! Top 10 High-Demand Careers in India for 2025!
- १० वी नंतर सरकारी नोकरी मिळू शकतात का?
