गरोदरपणाच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात गर्भाच्या वाढीची अचूक मोजमाप करणे अधिक सोपे असते, आणि त्यावरूनच डिलिव्हरीची तारीख ठरवली जाते. सोनोग्राफीच्या मदतीने डिलिव्हरीची तारीख (Expected Delivery Date – EDD) कशी काढली जाते, हे काही खास मापदंडांवर आधारित असते.ते मापदंड कोणते हे खालील लेखात पाहूया.
सोनोग्राफीच्या मदतीने डिलिव्हरी डेट कशी समजते?
1. गर्भाच्या वाढीवर आधारित मोजमाप (Fetal Growth Measurements):
सोनोग्राफीच्या दरम्यान गर्भाच्या वेगवेगळ्या अवयवांची मोजणी केली जाते. यामध्ये गर्भाचे डोके (Head Circumference), पोटाचा घेर (Abdominal Circumference), हाडांची लांबी (Femur Length), आणि इतर अंगप्रत्यंग मोजले जातात. या मोजमापांवरून गर्भाचा विकास कसा होत आहे, हे डॉक्टर तपासतात आणि त्याच्या आधारे अपेक्षित डिलिव्हरी डेट (Estimated Delivery Date) काढतात.
2. गर्भधारणेची सुरुवात (Gestational Age):
सोनोग्राफीद्वारे गर्भधारणेची अचूक सुरुवात कळू शकते. जर गर्भधारणेची सुरुवात कधी झाली याचा नेमका अंदाज नसेल, तर सोनोग्राफीच्या मदतीने गर्भाच्या वाढीवरून त्याची गरोदरपणाची आठवडे समजतात. गर्भधारणेची सुरुवात आणि त्या नुसार डिलिव्हरी डेट समजण्यास मदत होते.
3. सुरुवातीच्या सोनोग्राफीवरून डेटचा अंदाज (Early Ultrasound for Accurate Dating):
गर्भधारणेच्या पहिल्या तीन महिन्यांत (पहिल्या तिमाहीत) केलेली सोनोग्राफी डिलिव्हरी डेट काढण्यासाठी सर्वाधिक अचूक मानली जाते. कारण त्या वेळी गर्भाची वाढ सर्वसाधारणपणे एका ठराविक गतीने होत असते, ज्यामुळे गर्भधारणेच्या आठवड्यांचा अंदाज बरोबर मिळतो.
4. गर्भाच्या हालचाली आणि इतर संकेत (Fetal Movement and Other Indicators):
गर्भाच्या हालचालींवर आणि वाढीवरून सोनोग्राफीमध्ये डॉक्टर गर्भाच्या स्वास्थ्याबाबत माहिती देतात. गर्भाचा हृदयाचा ठोका, हालचाली, आणि त्याची स्थिती पाहून डिलिव्हरीच्या काळाचा अंदाज येतो.
5. शेवटच्या मासिक पाळीची तारीख (Last Menstrual Period – LMP):
महिलांच्या शेवटच्या मासिक पाळीच्या तारखेच्या आधारे देखील डिलिव्हरी डेट काढली जाते. परंतु जर मासिक पाळीची तारीख निश्चित नसेल, तर सोनोग्राफीच्या आधारावर गर्भधारणेची अचूक सुरुवात कळते आणि त्यानुसार डॉक्टर अपेक्षित डिलिव्हरी डेट ठरवतात.सोनोग्राफीच्या दरम्यान गर्भाच्या वाढीची आणि स्थितीची अचूक मोजणी करून डिलिव्हरी डेट काढली जाते. विशेषतः सुरुवातीच्या तिमाहीत केलेली सोनोग्राफी यासाठी अत्यंत उपयुक्त असते.
गरोदरपणात सोनोग्राफी कधी करावी?
गरोदरपणात सोनोग्राफी काही ठराविक वेळा करणे अत्यंत महत्त्वाचे असते. प्रत्येक टप्प्यावर सोनोग्राफीचे वेगवेगळे उद्देश आणि फायदे असतात. खाली गरोदरपणात कोणत्या टप्प्यांवर सोनोग्राफी करावी, याची माहिती दिली आहे:
1. पहिली सोनोग्राफी: 6 ते 8 आठवडे (First Ultrasound: 6 to 8 Weeks)
गर्भधारणेच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात, म्हणजेच 6 ते 8 आठवड्यांच्या दरम्यान पहिली सोनोग्राफी केली जाते. यामध्ये गर्भाची स्थिती, गर्भाशयात योग्य जागी आहे का, गर्भाचे हृदयाचे ठोके चालू झाले आहेत का, याची खात्री केली जाते. तसेच, गर्भधारणेची सुरुवात कधी झाली, याचा अंदाज घेऊन अपेक्षित डिलिव्हरी डेट ठरवली जाते.
2. दुसरी सोनोग्राफी: 11 ते 14 आठवडे (Second Ultrasound: 11 to 14 Weeks)
ही सोनोग्राफी ‘NT स्कॅन’ म्हणून ओळखली जाते. यामध्ये गर्भाच्या मानेच्या मागील भागातील त्वचेखालील द्रवपदार्थाचे प्रमाण तपासले जाते, ज्यातून गर्भाचे क्रोमोजोमल विकार जसे डाऊन सिंड्रोम (Down Syndrome) याचा अंदाज घेता येतो.
3. तिसरी सोनोग्राफी: 18 ते 20 आठवडे (Third Ultrasound: 18 to 20 Weeks)
यावेळी केली जाणारी सोनोग्राफी ही ‘अॅनोमली स्कॅन’ म्हणून ओळखली जाते. यामध्ये गर्भाच्या शरीराच्या सर्व अंगप्रत्यंगांची तपासणी केली जाते. हात, पाय, हृदय, मेंदू, फुफ्फुस, यकृत, मूत्रपिंड, पोट यांचा तपशीलवार अभ्यास केला जातो. यामध्ये काही विकृती किंवा अडचणी असल्यास त्या वेळेवर ओळखता येतात.
4. चौथी सोनोग्राफी: 28 ते 32 आठवडे (Fourth Ultrasound: 28 to 32 Weeks)
ही सोनोग्राफी गर्भाच्या वाढीचा आणि आरोग्याचा अभ्यास करण्यासाठी केली जाते. गर्भाचे वजन, पोजिशन (अंगटाकारण), आणि गर्भाशयात असलेले पाण्याचे प्रमाण (Amniotic Fluid) तपासले जाते. जर काही समस्या असतील, तर त्यावेळी उपाययोजना केली जाऊ शकते.
5. पाचवी सोनोग्राफी: 36 आठवडे आणि नंतर (Fifth Ultrasound: 36 Weeks and Beyond)
या टप्प्यावर सोनोग्राफी केली जाते, जेव्हा गर्भाची अंतिम स्थिती तपासावी लागते. गर्भाचा आकार, वजन, आणि डिलिव्हरीसाठी त्याची योग्य स्थिती तपासली जाते. याच वेळी डिलिव्हरीची योजना ठरवली जाते, आणि गर्भाच्या स्थितीवर आधारित सामान्य डिलिव्हरी किंवा सिझेरियनची आवश्यकता असल्याचे डॉक्टर ठरवतात.
अतिरिक्त तपासण्या:
जर गरोदरपणात काही विशेष समस्या उद्भवल्या, जसे की गर्भाची वाढ कमी असणे, गर्भपिशवीत पाण्याचे प्रमाण कमी-जास्त असणे, गर्भाच्या हालचाली कमी होणे, तर डॉक्टर अतिरिक्त सोनोग्राफी करण्याचा सल्ला देतात. सोनोग्राफी गर्भधारणेच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांवर गर्भाच्या आरोग्याची तपासणी करण्यासाठी आणि डिलिव्हरीची योग्य योजना करण्यासाठी केली जाते.
सोनोग्राफी मध्ये १ ते ९ महिन्यापर्यंत बाळाची वाढ कशी दिसते?
पहिल्या, दुसऱ्या, आणि तिसऱ्या महिन्यात सोनोग्राफी दरम्यान बाळाच्या वाढीची आणि स्थितीची माहिती घेणे महत्त्वाचे असते. या टप्प्यावर गर्भाच्या वाढीचा आणि त्याच्या सुरक्षेचा अभ्यास केला जातो. यामध्ये खालील काही महत्त्वाच्या गोष्टी समजतात:
पहिला महिना (1st Month – 4 to 6 आठवडे):
- गर्भाची सुरुवात (Embryo Formation): सोनोग्राफीमध्ये पहिल्या महिन्यात गर्भाशयात गर्भाची छोटीशी पुंजिका दिसू लागते, ज्याला योल्क सॅक (yolk sac) म्हणतात. हा गर्भाच्या प्राथमिक अवस्थेतील विकास आहे.
- गर्भाची अचूक स्थिती (Correct Positioning): गर्भाशयात गर्भ नीट वसला आहे का, गर्भाशयाबाहेरील गर्भधारणा (ectopic pregnancy) नाही याची खात्री केली जाते.
- हृदयाचे ठोके (Heartbeat Detection): 6 ते 7 आठवड्यांपासून गर्भाचे हृदय चालू होते आणि त्याचे ठोके सोनोग्राफीद्वारे ऐकू येतात.
दुसरा महिना (2nd Month – 7 ते 8 आठवडे):
- गर्भाची लांबी आणि आकार (Growth in Size): दुसऱ्या महिन्यात गर्भाची लांबी जवळपास 1.5 सेंटीमीटरपर्यंत असते आणि त्याचे आकार वाढताना दिसतो. यावेळी गर्भाची मोजणी केली जाते.
- हृदयाचे ठोके स्थिर होणे (Heartbeat Regularization): या महिन्यात गर्भाचे हृदयाचे ठोके नियमित होतात. सोनोग्राफीद्वारे हृदयाचे ठोके मोजले जाऊ शकतात.
- अंगांच्या प्राथमिक जडणघडण (Formation of Basic Structures): गर्भाच्या मेंदू, पाठीचा कणा, आणि हात-पायांची प्राथमिक जडणघडण होते. हात-पायांच्या जागा, डोळे आणि कानांची प्राथमिक रचना दिसू लागते.
तिसरा महिना (3rd Month – 9 ते 12 आठवडे):
- गर्भाचा मोठेपणा (Rapid Growth): तिसऱ्या महिन्यात गर्भाचा वेगाने विकास होतो. त्याची लांबी साधारणपणे 5 ते 7 सेंटीमीटर असते आणि वजन 10 ते 20 ग्रॅमपर्यंत पोहोचते.
- अवयवांची जडणघडण (Development of Organs): तिसऱ्या महिन्यात गर्भाचे हृदय, मेंदू, मूत्रपिंड, यकृत इत्यादी महत्त्वाचे अवयव तयार होण्याची प्रक्रिया सुरू असते. हात आणि पायांची पूर्ण रचना तयार होते.
- अंगांची हालचाल (Fetal Movements): या टप्प्यावर गर्भ हलायला लागतो, जरी हे बाहेरून जाणवत नाही, परंतु सोनोग्राफीमध्ये डॉक्टर गर्भाच्या हलचाली पाहू शकतात.
- नाळेचा विकास (Placenta Development): गर्भाला आवश्यक पोषण मिळवण्यासाठी नाळ पूर्णपणे तयार होत असते. ती गर्भाचे आहार स्रोत असते.
- डाऊन सिंड्रोम आणि इतर विकारांसाठी तपासणी (NT Scan for Down Syndrome): 11 ते 14 आठवड्यांमध्ये NT स्कॅनद्वारे बाळाच्या मानेच्या मागील भागाची तपासणी केली जाते, ज्यामुळे डाऊन सिंड्रोम किंवा इतर क्रोमोजोमल विकार ओळखता येतात.
चौथा महिना (4th Month – 13 ते 16 आठवडे):
- गर्भाची वाढ (Growth of the Fetus): बाळाची लांबी 10 ते 12 सेंटीमीटर असते, आणि वजन सुमारे 100 ते 120 ग्रॅमपर्यंत असते.
- अंगांची हालचाल (Fetal Movements): बाळाच्या हालचाली अधिक स्पष्ट दिसू लागतात. यामध्ये हात-पायांची हालचाल, अंग फिरवणे, आणि तोंड उघडणे यासारख्या क्रिया समाविष्ट असतात.
- लिंग निर्धारण (Gender Determination): काही देशांमध्ये लिंग परीक्षण करण्याची परवानगी असते, त्यामुळे सोनोग्राफीद्वारे बाळाचे लिंग ओळखले जाऊ शकते, परंतु भारतात हे बेकायदेशीर आहे.
- प्लेसेंटा आणि गर्भाच्या आरोग्याची तपासणी (Placenta and Amniotic Fluid Check): प्लेसेंटा आणि गर्भाशयातील पाण्याचे प्रमाण तपासले जाते, जे बाळाच्या आरोग्यासाठी महत्त्वाचे आहे.
पाचवा महिना (5th Month – 17 ते 20 आठवडे):
- अॅनोमली स्कॅन (Anomaly Scan): 18 ते 20 आठवड्यांच्या दरम्यान अॅनोमली स्कॅन केली जाते. यात बाळाच्या अंगांची जडणघडण तपासली जाते, जसे की हृदय, मेंदू, मूत्रपिंड, हात, पाय, आणि पाठीचा कणा.
- बाळाचे वजन (Weight of the Fetus): यावेळी बाळाचे वजन सुमारे 240 ते 300 ग्रॅम असते. बाळाचा चेहरा आणि अवयवांची अधिक स्पष्टता सोनोग्राफीमध्ये दिसते.
- अंगांची पूर्ण जडणघडण (Complete Formation of Organs): हृदयाची चार कक्षा, मस्तिष्काच्या दोन हेमिस्फियर्स, मूत्रपिंड, आणि यकृत पूर्णपणे दिसतात.
सहावा महिना (6th Month – 21 ते 24 आठवडे):
- अवयव कार्यप्रणाली (Organ Functioning): बाळाच्या हृदयाचे ठोके अधिक स्पष्टपणे दिसतात, आणि त्याचे हालचाली सक्रिय होतात. यामध्ये फुफ्फुसांचा विकास सुरू होतो.
- गर्भाचे वजन (Fetal Weight): या महिन्यात बाळाचे वजन 500 ते 600 ग्रॅमपर्यंत पोहोचते आणि लांबी सुमारे 25 ते 30 सेंटीमीटर असते.
- डॉपलर स्कॅन (Doppler Scan): डॉपलर स्कॅनद्वारे बाळाच्या रक्तप्रवाहाची तपासणी केली जाते, ज्यामुळे बाळाला पुरेसा ऑक्सिजन आणि पोषण मिळत आहे की नाही, हे समजते.
सातवा महिना (7th Month – 25 ते 28 आठवडे):
- बाळाचे वजन आणि लांबी (Fetal Weight and Length): बाळाची लांबी 35 सेंटीमीटरपर्यंत पोहोचते, आणि वजन 1 किलोच्या आसपास असते.
- गर्भाच्या हालचालींमध्ये वाढ (Increased Fetal Movements): बाळाचे हात-पाय अधिक स्पष्टपणे हालचाल करतात. सोनोग्राफीद्वारे बाळाची स्थिती तपासली जाते.
- गर्भाची स्थिती (Fetal Position): या टप्प्यावर बाळ डिलिव्हरीच्या दृष्टीने डोकं खाली आणि पाय वर अशा स्थितीत येऊ लागतो.
आठवा महिना (8th Month – 29 ते 32 आठवडे):
- वाढलेले वजन (Increased Fetal Weight): या महिन्यात बाळाचे वजन 1.5 ते 2 किलोपर्यंत पोहोचते. यावेळी गर्भाची वाढ झपाट्याने होते.
- फुफ्फुसांचा पूर्ण विकास (Lung Development): बाळाचे फुफ्फुस आता पूर्णपणे विकसित झाले असते, परंतु अजून ते बाहेरच्या वातावरणात श्वास घेण्यास तयार नसतात.
- गर्भाच्या आरोग्याची तपासणी (Health Check-Up): प्लेसेंटा, पाण्याचे प्रमाण आणि बाळाच्या पोझिशनची तपासणी केली जाते.
नववा महिना (9th Month – 33 ते 40 आठवडे):
- डिलिव्हरीची तयारी (Preparation for Delivery): बाळाची स्थिती डिलिव्हरीच्या दृष्टीने ठरवली जाते. सोनोग्राफीद्वारे बाळाचे अंतिम वजन, पोझिशन, आणि गर्भाशयातील पाण्याचे प्रमाण तपासले जाते.
- बाळाचे वजन आणि लांबी (Fetal Weight and Length): या टप्प्यावर बाळाचे वजन 2.5 ते 3.5 किलोपर्यंत असते, आणि लांबी 45 ते 50 सेंटीमीटरपर्यंत पोहोचते.
- बाळाची अंतिम स्थिती (Final Position): बाळाची डिलिव्हरीसाठी तयार स्थिती असते. जर बाळाच्या हालचाली कमी असतील, तर डॉक्टर पुढील उपाययोजना ठरवतात.
हे हि वाचा !
