महिलांच्या जीवनात काही वेळा अशा परिस्थिती येतात की त्यांना गर्भाशय काढून टाकण्याची आवश्यकता असू शकते. या प्रक्रियेला “हिस्टरेक्टोमी” असे म्हणतात. अनेक स्त्रियांसाठी हा निर्णय कठीण आणि भावनिक असतो, कारण गर्भाशय महिलांच्या प्रजननक्षमतेशी संबंधित असतो.
हिस्टरेक्टोमी म्हणजे काय?
हिस्टरेक्टोमी म्हणजे गर्भाशय काढून टाकण्याची शस्त्रक्रिया. ही शस्त्रक्रिया अनेक कारणांनी केली जाऊ शकते, जसे की गंभीर आजार, वेदना, किंवा महिलांचे आरोग्य धोक्यात असणे. गर्भाशय काढल्यामुळे मासिक पाळी थांबते आणि स्त्री प्रजननक्षम राहत नाही.
गर्भाशय काढण्याचा सल्ला(हिस्टरेक्टोमी) डॉक्टर केंव्हा देतात?
हिस्टरेक्टोमी करण्याची अनेक कारणे असतात, आणि ही शस्त्रक्रिया केवळ गंभीर वैद्यकीय परिस्थितींमध्येच केली जाते. खाली दिलेली कारणे तपशीलवारपणे समजावून सांगितली आहेत:
१. फायब्रॉईड्स (Fibroids): फायब्रॉईड्स म्हणजे गर्भाशयात निर्माण होणाऱ्या गाठी, ज्या गर्भाशयाच्या स्नायूंमध्ये वाढतात. या गाठी साधारणपणे कर्करोगयुक्त नसतात, परंतु त्या वेगवेगळ्या आकाराच्या असू शकतात. काही फायब्रॉईड्स लहान असतात, तर काही मोठ्या होतात. फायब्रॉईड्समुळे गर्भाशयात वेदना, दबाव, आणि अत्याधिक रक्तस्त्राव होऊ शकतो. मोठ्या फायब्रॉईड्समुळे मूत्राशयावर आणि आतड्यांवरही ताण येऊ शकतो, ज्यामुळे मूत्राशय रिकामा न होण्याची समस्या आणि पोटात अस्वस्थता निर्माण होऊ शकते.
२. एंडोमेट्रिओसिस (Endometriosis): एंडोमेट्रिओसिस ही अशी स्थिती आहे, ज्यामध्ये गर्भाशयाच्या आतील थरातील पेशी (एंडोमेट्रियम) गर्भाशयाच्या बाहेर वाढतात. या पेशी अंडाशय, गर्भनलिका, आणि इतर श्रोणिसंबंधी अवयवांवर वाढू शकतात. मासिक पाळीच्या दरम्यान, या पेशींचा रक्तस्त्राव होतो, परंतु गर्भाशयाबाहेर असलेल्या पेशींचे रक्त बाहेर पडू शकत नाही, त्यामुळे तीव्र वेदना आणि सूज येते. ही स्थिती प्रजननक्षमतेवर देखील परिणाम करू शकते.
३. गर्भाशयाचा कर्करोग (Uterine Cancer): गर्भाशयाचा कर्करोग हा गर्भाशयाच्या आतील पेशींमध्ये वाढणाऱ्या कर्करोगामुळे होतो. कर्करोगाच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात मासिक पाळीतून जास्त रक्तस्त्राव होणे किंवा पाळीनंतर रक्तस्त्राव होणे हे सामान्य लक्षण असते. गर्भाशयातील कर्करोगाची निदान झाल्यास, कर्करोगाचा प्रसार रोखण्यासाठी गर्भाशय काढून टाकणे ही सर्वात सुरक्षित पद्धत असते.
४. अत्यधिक रक्तस्राव (Heavy Menstrual Bleeding): काही महिलांना मासिक पाळीमध्ये अत्याधिक रक्तस्त्राव होतो, जो औषधोपचार किंवा अन्य उपायांनी नियंत्रित होत नाही. या स्थितीला मेनोरेजिया (Menorrhagia) म्हणतात. अत्यधिक रक्तस्रावामुळे रक्तक्षय होऊ शकतो, आणि महिलांना सतत थकवा किंवा कमकुवतपणा जाणवतो. अशा परिस्थितीत, हिस्टरेक्टोमी ही एक अंतिम उपाय ठरू शकते.
५. पेल्विक इंफ्लेमेटरी डिसीज (Pelvic Inflammatory Disease – PID): PID हा एक गंभीर संसर्ग असतो, जो श्रोणि विभागातील अवयवांवर परिणाम करतो. गर्भनलिका, अंडाशय, गर्भाशय आणि इतर प्रजनन अवयवांमध्ये हा संसर्ग होऊ शकतो. हा संसर्ग जास्त वेळ टिकल्यास गर्भधारणेची समस्या निर्माण होऊ शकते. अशा स्थितीत शस्त्रक्रिया करून गर्भाशय काढून टाकणे आवश्यक ठरू शकते.
६. प्रोलॅप्स (Uterine Prolapse): प्रोलॅप्स म्हणजे गर्भाशयाची स्थिती खालच्या बाजूला सरकणे. गर्भाशयाचा सपोर्टिव्ह ऊतक किंवा स्नायू कमजोर झाल्याने ही समस्या निर्माण होते. यामुळे मूत्रमार्ग, मूत्राशय, आणि मलाशयावर ताण येतो, ज्यामुळे मूत्र किंवा मल उत्सर्जनात समस्या निर्माण होतात. गंभीर प्रोलॅप्स झाल्यास, हिस्टरेक्टोमी करून गर्भाशय काढून टाकणे हा उपाय असतो.
- गर्भधारणेसाठी असमर्थता – काही महिलांना गर्भाशयातील समस्या किंवा विकारांमुळे गर्भधारणेची अडचण येऊ शकते. अशा स्थितीत गर्भाशय काढण्याचा निर्णय घेतला जाऊ शकतो.
- बेंथ प्रेग्नन्सी (Ectopic Pregnancy) – गर्भाशयाच्या बाहेर गर्भधारणा झाल्यास, गर्भाशयाच्या शस्त्रक्रियेद्वारे गर्भाशय काढले जाते.
हिस्टरेक्टोमी ही एक अंतिम उपाय असते: हिस्टरेक्टोमी ही वैद्यकीय उपचाराची अंतिम पायरी म्हणून घेतली जाते, ज्यावेळी इतर कोणत्याही उपायांनी स्त्रीला आराम मिळत नाही किंवा तिचे आरोग्य अधिक धोक्यात येते.
हिस्टरेक्टोमीची लक्षणे कोणते आहेत?
हिस्टरेक्टोमीसाठी डॉक्टरांचा सल्ला घेताना खालील लक्षणे दिसून येऊ शकतात:
- मासिक पाळीतील अत्याधिक रक्तस्त्राव किंवा अनियमितता.
- श्रोणि विभागात प्रचंड वेदना.
- गर्भधारणेसाठी असमर्थता.
- पेल्विक विभागात सूज किंवा वेदना.
- गर्भाशयाच्या किंवा गर्भाशयाच्या आसपास गाठ.
- सततचा मूत्रमार्गात त्रास.
शस्त्रक्रिया कशी केली जाते?
हिस्टरेक्टोमीची शस्त्रक्रिया विविध पद्धतींनी केली जाते. गर्भाशय काढण्याचे कारण आणि रुग्णाची आरोग्य स्थिती लक्षात घेऊन डॉक्टर योग्य पद्धत निवडतात. खालीलप्रमाणे काही प्रमुख पद्धती आहेत:
१. अब्डॉमिनल हिस्टरेक्टोमी (Abdominal Hysterectomy): या पद्धतीत पोटावर एक मोठी कापणी (कट) केली जाते, ज्याद्वारे गर्भाशय काढले जाते. ही शस्त्रक्रिया जास्त मोठ्या समस्यांसाठी किंवा जास्त गाठ असणाऱ्या रुग्णांसाठी केली जाते. या प्रक्रियेत बरे होण्यासाठी जास्त वेळ लागू शकतो.
२. व्हॅजायनल हिस्टरेक्टोमी (Vaginal Hysterectomy): या पद्धतीत गर्भाशय योनीमार्गातून काढले जाते. या प्रक्रियेत पोटावर कोणतीही कापणी करावी लागत नाही, त्यामुळे बाहेरील जखम होत नाही आणि वेदनाही कमी होतात. जखम जलद भरून येते आणि रुग्ण लवकर तंदुरुस्त होते.
३. लॅप्रोस्कोपिक हिस्टरेक्टोमी (Laparoscopic Hysterectomy): या आधुनिक पद्धतीत लॅप्रोस्कोप नावाच्या उपकरणाचा वापर करून छोट्या कापणीद्वारे गर्भाशय काढले जाते. या पद्धतीत कापणी लहान असल्याने रुग्णाला कमी वेदना होतात आणि रिकव्हरी जलद होते. या प्रक्रियेत डॉक्टर कॅमेराच्या सहाय्याने गर्भाशय काढण्याचे काम करतात.
४. रोबोटिक हिस्टरेक्टोमी (Robotic Hysterectomy): या पद्धतीत रोबोटिक हातांचा वापर करून शस्त्रक्रिया केली जाते. यामुळे शस्त्रक्रिया अधिक अचूकपणे केली जाते, आणि या प्रक्रियेत लॅप्रोस्कोपिक हिस्टरेक्टोमी प्रमाणेच लहान कापणी होते. ही प्रक्रिया अत्यंत आधुनिक आणि प्रगत तंत्रज्ञानावर आधारित आहे.
शस्त्रक्रियेचे स्वरूप:
- रुग्णाला शस्त्रक्रियेपूर्वी संज्ञाहरण (Anesthesia) दिले जाते.
- गर्भाशय काढण्यासाठी योग्य ठिकाणी कापणी केली जाते.
- शस्त्रक्रियेचा प्रकार निवडल्यावर गर्भाशय काढले जाते.
- नंतर कापणीची जागा व्यवस्थित शिवली जाते आणि आवश्यक असल्यास इतर दुरुस्त्या केल्या जातात.
ही प्रक्रिया साधारणतः १ ते ३ तास चालते, आणि शस्त्रक्रियेनंतर काही दिवसांत रुग्ण घरी जाऊ शकतो.
गर्भाशय काढल्यानंतर काय काळजी घ्यावी?
हिस्टरेक्टोमी शस्त्रक्रियेनंतर शरीराला पुन्हा तंदुरुस्त होण्यासाठी योग्य काळजी घेणे महत्त्वाचे असते. योग्य काळजी घेतल्यास रुग्ण लवकर बरा होतो आणि शस्त्रक्रियेचे कोणतेही दुष्परिणाम होत नाहीत.
- आराम – शस्त्रक्रियेनंतर पहिल्या काही आठवड्यांत पूर्ण आराम करणे आवश्यक असते. या काळात शरीराला पुन्हा बरे होण्यासाठी वेळ द्यावा लागतो.
- वजन उचलू नका – शस्त्रक्रियेच्या जखमेला बरे होण्यासाठी वेळ लागतो, त्यामुळे वजन उचलणे, झटक्या मारणे किंवा शारीरिक श्रम करणारी कामे टाळावीत.
- संतुलित आहार – शस्त्रक्रियेनंतर शरीराला पोषक तत्त्वांची गरज असते. अधिक ताज्या फळांचा, भाज्यांचा आणि प्रथिनयुक्त आहार घ्यावा. यामुळे शरीर बळकट होते आणि जखमेची दुरुस्ती जलद होते.
- हलका व्यायाम – शस्त्रक्रियेनंतर काही दिवसांनी डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार हलका चालण्याचा व्यायाम सुरू करावा. यामुळे रक्ताभिसरण सुधारते आणि थकवा दूर होतो.
- शारीरिक स्वच्छता – जखमेची जागा स्वच्छ ठेवणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. कोणताही संसर्ग होऊ नये यासाठी योग्य काळजी घ्या.
- डॉक्टरांच्या सूचनांचे पालन करा – डॉक्टरांनी दिलेल्या औषधांचे नियमित सेवन करा आणि वेळोवेळी तपासणीसाठी त्यांच्याकडे जा. शस्त्रक्रियेनंतर काही तासांत किंवा दिवसांनंतर तुमच्यात काही बदल जाणवत असल्यास लगेच डॉक्टरांना कळवा.
- भावनिक आणि मानसिक समर्थन – काही महिलांना शस्त्रक्रियेनंतर मानसिक किंवा भावनिक ताण जाणवतो. या काळात कुटुंबाचे आणि मित्रांचे समर्थन महत्त्वाचे असते. मानसिक ताण कमी करण्यासाठी योगा किंवा ध्यान यांसारखे उपाय मदत करू शकतात.
शस्त्रक्रियेचा लैंगिक जीवनावर परिणाम:
हिस्टरेक्टोमी शस्त्रक्रियेनंतर काही महिलांमध्ये लैंगिक जीवनात बदल जाणवू शकतात, पण सर्वांसाठी ते एकसारखे नसते. याचा परिणाम खालीलप्रमाणे असू शकतो:
- लैंगिक इच्छा कमी होणे – काही महिलांना शस्त्रक्रियेनंतर लैंगिक इच्छेत थोडी घट जाणवू शकते. विशेषतः जर अंडाशय काढले गेले असतील, तर हार्मोन्समध्ये बदल होऊ शकतो, ज्यामुळे लैंगिक इच्छा कमी होऊ शकते.
- वेदनारहित संबंध – काही महिलांना हिस्टरेक्टोमीमुळे मासिक पाळी आणि गर्भाशयातील वेदनांपासून मुक्ती मिळते, ज्यामुळे लैंगिक संबंध अधिक आरामदायक होतात.
- हार्मोन्समुळे बदल – जर अंडाशय काढले गेले असतील, तर इस्ट्रोजेनचे प्रमाण कमी होते, ज्यामुळे योनीत कोरडेपणा येऊ शकतो आणि संबंधावेळी वेदना होऊ शकतात. डॉक्टर हार्मोन रिप्लेसमेंट थेरपी (HRT) सुचवू शकतात, ज्यामुळे हे लक्षण नियंत्रित केले जाऊ शकते.
- भावनिक परिणाम – काही महिलांना गर्भाशय काढल्यानंतर भावनिक ताण जाणवतो, कारण प्रजननक्षमता हरवण्याची भावना असू शकते. या भावनांना सामोरे जाण्यासाठी कुटुंबाचे आणि मित्रांचे भावनिक समर्थन महत्त्वाचे असते.
शस्त्रक्रियेनंतर लैंगिक जीवनात असलेल्या कोणत्याही बदलांसाठी डॉक्टरांचा सल्ला घेणे उपयुक्त ठरू शकते. योग्य उपचार आणि संवादामुळे नातेसंबंध सुधारू शकतात, आणि काही महिलांना शस्त्रक्रियेनंतर लैंगिक जीवन अधिक समाधानकारक वाटू शकते.
शस्त्रक्रियेनंतर मानसिक आरोग्य: हिस्टरेक्टोमी झाल्यावर काही महिलांमध्ये भावनिक किंवा मानसिक ताण जाणवतो, विशेषतः जर त्यांचे प्रजनन संपल्यामुळे नैराश्य आले असेल. अशावेळी कुटुंब आणि मित्रांचे समर्थन महत्त्वाचे असते. गरज भासल्यास मानसोपचार तज्ज्ञांचा सल्ला घेणे देखील उपयुक्त ठरू शकते.
हिस्टरेक्टोमीनंतरची जीवनशैली: शस्त्रक्रियेनंतर काही महिलांना संपूर्ण रिकव्हरीसाठी काही महिने लागू शकतात. या काळात, हळूहळू नियमित व्यायामाची सुरुवात करणे, हलकी चालणे, आणि मानसिक तणाव कमी करण्यासाठी योग किंवा ध्यान करण्याचा सल्ला दिला जातो.हिस्टरेक्टोमी ही वैद्यकीय दृष्ट्या गरजेची शस्त्रक्रिया असू शकते, आणि योग्य उपचार आणि काळजी घेतल्यास महिलांनी या प्रक्रियेनंतर सुदृढ जीवन जगू शकते.
हिस्टरेक्टोमी टाळण्यासाठी उपलब्ध पर्याय आणि उपचार:
हिस्टरेक्टोमी टाळण्यासाठी काही पर्याय आणि उपचार पद्धती उपलब्ध आहेत, ज्यामुळे शस्त्रक्रियेची आवश्यकता कमी होऊ शकते. खालील पर्याय तपासून, डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार योग्य उपचारांचा अवलंब केला जाऊ शकतो:
१. औषधोपचार (Medication)
जर गर्भाशयाच्या समस्या जसे की अत्यधिक रक्तस्राव किंवा फायब्रॉईड्स मुळे अस्वस्थता होत असेल, तर औषधोपचार हा पहिला पर्याय असू शकतो. औषधे खालीलप्रमाणे असू शकतात:
- हार्मोनल थेरपी (Hormonal Therapy): इस्ट्रोजेन आणि प्रोजेस्टेरोनयुक्त औषधे मासिक पाळीतील अनियमितता आणि अत्याधिक रक्तस्राव नियंत्रित करू शकतात.
- अॅंटि-इंफ्लेमेटरी औषधे: ही औषधे सूज आणि वेदना कमी करण्यासाठी उपयुक्त ठरू शकतात.
- लोखंडाच्या गोळ्या (Iron Supplements): जर रक्तक्षय (Anemia) होण्याची समस्या असेल, तर लोखंडाच्या गोळ्यांनी रक्तस्त्राव कमी करण्यास मदत होऊ शकते.
२. इंट्रा युटेरिन डिव्हाइस (IUD)
IUD म्हणजे एक लहान साधन आहे, जे गर्भाशयात ठेवले जाते. हे हार्मोनल किंवा नॉन-हार्मोनल असू शकते. हार्मोनल IUD गर्भाशयाच्या आत इस्ट्रोजेन आणि प्रोजेस्टेरोनचे नियमन करते, ज्यामुळे अत्यधिक रक्तस्राव कमी होतो. यामुळे हिस्टरेक्टोमी टाळता येऊ शकते.
३. एंडोमेट्रियल अब्लेशन (Endometrial Ablation)
या प्रक्रियेत गर्भाशयाच्या आतल्या थरातील ऊती (Endometrium) नष्ट केल्या जातात. ही प्रक्रिया अत्याधिक मासिक पाळीतील रक्तस्त्रावासाठी केली जाते. गर्भाशय काढण्याची गरज नसल्यामुळे ही प्रक्रिया एक उत्तम पर्याय ठरू शकते, परंतु यानंतर गर्भधारणेची शक्यता कमी असते.
४. मायोमेक्टॉमी (Myomectomy)
जर गर्भाशयात फायब्रॉईड्स (गाठ) असतील, तर मायोमेक्टॉमी ही प्रक्रिया वापरली जाते. या प्रक्रियेत गर्भाशयातील गाठी काढून टाकल्या जातात, पण गर्भाशय जागेवर ठेवले जाते. त्यामुळे महिलेला पुढे गर्भधारणेची संधी मिळू शकते. मायोमेक्टॉमी ही फायब्रॉईड्सवर शस्त्रक्रिया टाळण्यासाठी प्रभावी उपाय असू शकते.
५. युटेरिन आर्टरी एम्बोलायझेशन (Uterine Artery Embolization – UAE)
ही प्रक्रिया फायब्रॉईड्सवर उपचार करण्यासाठी केली जाते. या प्रक्रियेत गर्भाशयात जाणाऱ्या रक्तवाहिन्यांमध्ये एम्बोलायझेशन पार्टिकल्स सोडले जातात, ज्यामुळे फायब्रॉईड्सला रक्तपुरवठा कमी होतो आणि त्या आकाराने कमी होतात. UAE मुळे फायब्रॉईड्सची लक्षणे कमी होऊ शकतात आणि शस्त्रक्रिया टाळली जाऊ शकते.
६. फायब्रॉईड्सवर लेझर थेरपी (Laser Therapy)
लेझर थेरपीचा वापर फायब्रॉईड्सवर केला जाऊ शकतो. या प्रक्रियेत लेझर किरणांचा वापर करून गाठींना नष्ट केले जाते. या उपचारामुळे गर्भाशय काढण्याची आवश्यकता नसते आणि फायब्रॉईड्सच्या लक्षणांपासून आराम मिळू शकतो.
७. लॅप्रोस्कोपिक सर्जरी
जर श्रोणिसंबंधी अन्य समस्यांचा उपचार आवश्यक असेल, तर लॅप्रोस्कोपी ही एक उत्तम पर्याय आहे. यामध्ये छोट्या कापण्यांद्वारे गर्भाशयातील समस्या दूर केल्या जातात, ज्यामुळे मोठ्या शस्त्रक्रियेची गरज नाही.
८. जीवनशैलीतील बदल
- जास्त वजन असलेल्या महिलांमध्ये फायब्रॉईड्स आणि इतर गर्भाशयाशी संबंधित समस्या होण्याचा धोका जास्त असतो.
- ताजे फळे, भाज्या, आणि संपूर्ण धान्य खाल्ल्याने शरीराला आवश्यक पोषक तत्त्वे मिळतात, ज्यामुळे गर्भाशयाशी संबंधित समस्या टाळल्या जाऊ शकतात.
- योगा, ध्यान, आणि इतर ताण कमी करणारे उपाय वापरून मानसिक ताण कमी केला जाऊ शकतो, ज्यामुळे गर्भाशयाच्या विकारांवर सकारात्मक परिणाम होतो.
