आजचा काळ म्हणजे स्पर्धा, धावपळ, ताणतणाव, आणि अस्वस्थ जीवनशैली. अशा वेळी योग हा फक्त व्यायाम न राहता एक संपूर्ण जीवनशैली (Holistic Lifestyle) म्हणून सिद्ध झाला आहे. योग केल्याने शरीर तंदुरुस्त राहते, मानसिक शांती मिळते आणि रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते. म्हणूनच शाळा, कॉलेज पासून मोठ्या कॉर्पोरेट कंपन्यांपर्यंत योगा क्लासेस आणि ट्रेनर्स यांची मागणी झपाट्याने वाढली आहे.
योग शिक्षकांची वाढती मागणी: पूर्वी योग शिक्षक फक्त खासगी योग केंद्रांमध्ये शिकवायचे. पण आता परिस्थिती बदलली आहे.
- शालेय शिक्षण विभागाने शाळांमध्ये योग विषय सुरू केला आहे.
- आयुष मंत्रालय (Ministry of AYUSH) योगाच्या माध्यमातून निरोगी भारत घडवण्यावर भर देत आहे.
- सरकारी हॉस्पिटल्समध्येही योग थेरपी युनिट्स सुरू करण्यात आले आहेत.
म्हणजेच, योग शिक्षक होणं हे केवळ वैयक्तिक प्रॅक्टिससाठी नाही तर सरकारी व खाजगी दोन्ही नोकऱ्यांसाठी एक मोठं करिअर बनलं आहे.
योग शिक्षक म्हणजे काय?
योग शिक्षक म्हणजे असा व्यक्ती जो फक्त विद्यार्थ्यांना काही आसने शिकवत नाही, तर त्यांना योगाचा खरा अर्थ, तत्त्वज्ञान, शारीरिक व मानसिक संतुलनाचे मार्ग शिकवतो.
तो एक प्रकारचा मार्गदर्शक (Guide) आहे जो लोकांना –
- शरीर निरोगी कसं ठेवायचं,
- मन शांत कसं ठेवायचं,
- तणावावर कसं नियंत्रण ठेवायचं,
हे सर्व शिकवतो.
शाळा, कॉलेज, आरोग्य केंद्रातील भूमिका:
शाळा व कॉलेजमध्ये: विद्यार्थ्यांना नियमित योगासनं शिकवणे. प्राणायामाद्वारे श्वसनाची ताकद वाढवणे. शारीरिक शिक्षणासोबत मानसिक संतुलन राखण्यास मदत करणे. स्पोर्ट्स व फिटनेस अ‍ॅक्टिव्हिटीजमध्ये योगदान देणे
आरोग्य केंद्र / हॉस्पिटलमध्ये: मधुमेह, लठ्ठपणा, हाडांशी संबंधित समस्या, तणाव यांसाठी योग थेरपी देणे. रुग्णांना औषधासोबत पूरक उपचार म्हणून योग शिकवणे. हेल्थ कॅम्प्स व योग कार्यशाळा आयोजित करणे
Community / Society मध्ये: मोफत योग शिबिरं घेणे. सर्वसामान्यांना निरोगी जीवनशैलीची सवय लावणे. वयस्क, महिला व मुलांसाठी वेगवेगळ्या योग पद्धती शिकवणे
योग शिक्षक डिप्लोमा कोर्से :
योग शारीरिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक आरोग्य टिकवण्यासाठी अत्यंत उपयुक्त असा विज्ञान आहे. आजच्या धकाधकीच्या जीवनात योग शिक्षकांची मागणी वाढत आहे. या क्षेत्रात करिअर करू इच्छिणाऱ्यांसाठी योग शिक्षक डिप्लोमा (Yog Shikshak Diploma) हा उत्तम पर्याय ठरू शकतो. हा कोर्स पूर्ण केल्यानंतर व्यक्तीला योग शिक्षक म्हणून काम करण्याची संधी मिळते.
कोर्स कालावधी: सामान्यतः योग शिक्षक डिप्लोमा हा १ वर्षाचा असतो. काही संस्थांमध्ये हा ६ महिने ते १ वर्ष या दरम्यान पूर्ण करता येतो.
पात्रता (Eligibility): या कोर्ससाठी किमान शैक्षणिक पात्रता १२वी उत्तीर्ण असणे आवश्यक आहे. काही विद्यापीठांमध्ये पदवीधर विद्यार्थ्यांनाही प्रवेश दिला जातो.
कोर्समध्ये शिकवले जाणारे विषय : या डिप्लोमा कोर्समध्ये विद्यार्थ्यांना योगाचे इतिहास, तत्वज्ञान, प्राणायाम, आसन, ध्यान पद्धती, शरीरशास्त्र (Anatomy), आहारशास्त्र तसेच योगाद्वारे रोगनिवारण अशा विषयांचे प्रशिक्षण दिले जाते.
कोर्स पूर्ण केल्यानंतर संधी: डिप्लोमा पूर्ण झाल्यावर उमेदवाराला शाळा, महाविद्यालये, योग संस्था, फिटनेस सेंटर, हेल्थ क्लब, रिसॉर्ट्स येथे योग शिक्षक म्हणून नोकरी करता येते. तसेच स्वतःचे योग क्लासेस सुरू करून स्वतंत्र व्यवसाय करण्याचीही संधी मिळते.
सरकारी योग शिक्षक होण्यासाठी शैक्षणिक पात्रता:
किमान शैक्षणिक पात्रता (१०वी/१२वी): सरकारी स्तरावर नोकरीसाठी अर्ज करायचा असेल तर साधारणतः किमान १२वी उत्तीर्ण असणे आवश्यक असते. काही ठिकाणी १०वी नंतरही योगातील सर्टिफिकेट कोर्स करता येतो, पण सरकारी नोकरीसाठी १२वी हा बेसिक निकष आहे.
डिप्लोमा, डिग्री, पोस्ट ग्रॅज्युएट कोर्सेस:
- Diploma in Yoga Education (DYEd) – १ वर्षाचा कोर्स
- B.Sc. in Yoga – ३ वर्षांची डिग्री
- M.A./M.Sc. in Yoga – २ वर्षांचा मास्टर्स
- Post Graduate Diploma in Yoga Therapy (PGDYT) – १ वर्ष
हे कोर्स पूर्ण केल्यानंतर विद्यार्थी शाळा/कॉलेज किंवा सरकारी आरोग्य विभागात नोकरीसाठी पात्र ठरतो.
योगातील प्रमाणपत्र (QCI, AYUSH)
भारत सरकारने AYUSH मंत्रालय आणि QCI (Quality Council of India) मार्फत योगा टीचर्ससाठी प्रमाणपत्र प्रणाली सुरू केली आहे.
- Yoga Protocol Instructor (Level 1)
- Yoga Wellness Instructor (Level 2)
- Yoga Teacher & Evaluator (Level 3)
हे प्रमाणपत्र असल्यास सरकारी नोकरीसाठी निवड होण्याची शक्यता अधिक वाढते.
योग शिक्षक कोर्से केल्यानंतर करिअरच्या संधी कोणत्या?
१) सरकारी शाळा व कॉलेज
योग शिक्षणाला आता शैक्षणिक स्तरावर मोठे महत्त्व दिले जाते. अनेक शाळा व महाविद्यालयांमध्ये योग शिक्षकांची भरती केली जाते. योग शिक्षक म्हणून तुम्हाला स्थिर पगार, शासकीय सुविधा आणि निवृत्ती वेतन यांसारख्या लाभांचा फायदा होतो.
२) योग थेरपिस्ट
आजच्या धकाधकीच्या जीवनामुळे ताणतणाव, लठ्ठपणा, मधुमेह, रक्तदाब यांसारख्या समस्या वाढल्या आहेत. अशा वेळी योग थेरपिस्टची मागणी प्रचंड वाढली आहे. रुग्णालये, क्लिनिक्स तसेच वेलनेस सेंटरमध्ये योग थेरपिस्टला उत्तम करिअर संधी मिळू शकते.
३) हेल्थ व फिटनेस इंडस्ट्री
जिम, फिटनेस सेंटर, स्पा आणि रिसॉर्ट्समध्ये योग शिक्षकांची नेहमीच गरज असते. हेल्थ व फिटनेस इंडस्ट्रीमध्ये करिअर करताना तुम्हाला चांगला अनुभव, देश-विदेशात प्रवासाची संधी आणि उत्तम उत्पन्न मिळू शकते.
४) स्वतःचा योगा स्टुडिओ
स्वतःचा योगा स्टुडिओ सुरू करणे ही आजकाल लोकप्रिय करिअर ऑप्शन आहे. यामध्ये तुम्ही आपल्या नावाने ब्रँड तयार करू शकता. विद्यार्थ्यांना वैयक्तिकरित्या मार्गदर्शन करून आर्थिकदृष्ट्या स्वतंत्र होऊ शकता.
५) ऑनलाइन योग टीचिंग
डिजिटल जगात ऑनलाइन योग क्लासेसची मागणी झपाट्याने वाढली आहे. YouTube, Zoom, Google Meet किंवा स्वतःच्या वेबसाईटद्वारे तुम्ही देश-विदेशातील विद्यार्थ्यांना योग शिकवू शकता. यामुळे उत्पन्नासोबतच आंतरराष्ट्रीय स्तरावर आपली ओळख निर्माण करता येते.
भारतातील टॉप योग इन्स्टिट्यूट्स:
योगाचे शिक्षण घेण्यासाठी भारत हा जगभरातील विद्यार्थ्यांचा आवडता देश आहे. येथे पारंपरिक व आधुनिक दोन्ही प्रकारच्या पद्धतींनी योग शिकवणाऱ्या अनेक संस्था आहेत. काही प्रमुख संस्थांची माहिती पुढीलप्रमाणे –
१) मोरारजी देसाई नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ योग (MDNIY), नवी दिल्ली: भारत सरकारच्या आयुष मंत्रालयांतर्गत कार्यरत असलेली ही सर्वात महत्त्वाची संस्था आहे. येथे डिप्लोमा, पदवी, पदव्युत्तर तसेच योग रिसर्च प्रोग्राम्स शिकवले जातात. राष्ट्रीय स्तरावर ओळख मिळवू इच्छिणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी हा सर्वोत्तम पर्याय आहे.
२) कस्तुरबा हेल्थ सोसायटी, सेवाग्राम (Wardha, Maharashtra): ही संस्था विशेषतः योग थेरपीवर लक्ष केंद्रित करते. वैद्यकीय क्षेत्राशी योगाचा समन्वय साधून विविध रोगांवर उपचार करण्याचे प्रशिक्षण येथे दिले जाते. आरोग्य क्षेत्रात काम करू इच्छिणाऱ्यांसाठी ही एक योग्य संस्था आहे.
३) क्रीडा भारती योग विद्यापीठ, हरिद्वार: हरिद्वारमधील ही संस्था योग शिक्षणासाठी अत्यंत प्रसिद्ध आहे. येथे डिप्लोमा पासून पीएचडीपर्यंतचे सर्व कोर्सेस उपलब्ध आहेत. विद्यार्थ्यांना संशोधन, अध्यापन व प्रात्यक्षिक या सर्व बाबतीत सखोल प्रशिक्षण दिले जाते.
४) बिहार स्कूल ऑफ योग, मुंगेर (Bihar): संपूर्ण जगभरात प्रसिद्ध असलेली ही संस्था पारंपरिक योग शिकवण्यासाठी ओळखली जाते. येथे योगासन, प्राणायाम, ध्यान आणि अध्यात्मिक साधना यांचा आधुनिक शास्त्रासोबत समन्वय साधला जातो.
५) पतंजली योगपीठ, हरिद्वार (Uttarakhand): बाबा रामदेव यांनी स्थापन केलेले पतंजली योगपीठ हे भारतातील सर्वात मोठ्या योग संस्थांपैकी एक आहे. येथे संशोधन, योग शिक्षक प्रशिक्षण आणि विविध आरोग्याशी संबंधित प्रकल्पांवर काम केले जाते.
६) कैवल्यधाम योग संस्था, लोणावळा (Maharashtra): १९२४ मध्ये स्थापन झालेली ही संस्था जगातील सर्वात जुनी योग संस्थांपैकी एक आहे. येथे योग थेरपी, संशोधन आणि अध्यापनाला विशेष महत्त्व दिले जाते. आधुनिक विज्ञान आणि पारंपरिक योग यांचा उत्कृष्ट संगम येथे पाहायला मिळतो.
७) श्री श्री स्कूल ऑफ योग, बेंगळुरू (Karnataka): ‘आर्ट ऑफ लिव्हिंग’ संस्थेअंतर्गत ही शाळा कार्यरत आहे. येथे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मान्यता प्राप्त योग शिक्षक प्रशिक्षण कोर्सेस घेतले जातात. परदेशी विद्यार्थ्यांसाठीही ही संस्था आकर्षणाचे केंद्र आहे.
८) इंदिरा गांधी नॅशनल ओपन युनिव्हर्सिटी (IGNOU): IGNOU मध्ये डिस्टन्स लर्निंगद्वारे योगाचे कोर्सेस उपलब्ध आहेत. घरबसल्या योग शिकू इच्छिणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी ही सर्वोत्तम संधी आहे. IGNOU चे प्रमाणपत्र भारतात आणि परदेशातही मान्य आहे.
९) गुजरात विद्यापीठ, अहमदाबाद: गुजरात विद्यापीठात योगातील डिप्लोमा व पदव्युत्तर कोर्सेस घेता येतात. संशोधन व अकॅडमिक लेव्हलवर करिअर करू इच्छिणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी हे एक उत्तम केंद्र आहे.
मुक्त विद्यापिठं (Open Universities) द्वारे ऑफर होणारे योग अभ्यासक्रम:
भारतातील अनेक ओपन युनिव्हर्सिटीज योगातील डिप्लोमा आणि डिग्री कोर्सेस उपलब्ध करून देतात, ज्यामुळे विद्यार्थी घरबसल्या योगशिक्षण घेऊ शकतात.
- इंदिरा गांधी नॅशनल ओपन युनिव्हर्सिटी (IGNOU) –
- डिप्लोमा इन योगा
- पोस्ट ग्रॅज्युएट डिप्लोमा इन योगा
- सर्टिफिकेट इन योगा
- यशवंतराव चव्हाण महाराष्ट्र ओपन युनिव्हर्सिटी (YCMOU), नाशिक –
- सर्टिफिकेट व डिप्लोमा इन योगा एज्युकेशन
- योग शिक्षक प्रशिक्षण कार्यक्रम
- कर्नाटक स्टेट ओपन युनिव्हर्सिटी (KSOU), म्हैसूर –
- बी.ए. आणि एम.ए. योगा स्टडीज
- डिप्लोमा इन योगा
- उत्तराखंड ओपन युनिव्हर्सिटी –
- योगा सायन्स व थेरपी मध्ये विविध अभ्यासक्रम
- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर ओपन युनिव्हर्सिटी (BAOU), गुजरात –
- सर्टिफिकेट आणि डिप्लोमा इन योगा
हे हि वाचा !
