आजच्या डिजिटल युगात इंटरनेट, मोबाईल नेटवर्क, डेटा ट्रान्सफर यांशिवाय जीवन अशक्य आहे. या सर्व गोष्टींचा कणा म्हणजे ऑप्टिकल फायबर कम्युनिकेशन. माहितीला प्रकाशाच्या किरणांद्वारे अतिशय वेगाने एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी पोहचवण्याचे हे अद्भुत तंत्रज्ञान आहे.
याची मागणी सतत वाढत असल्यामुळे टेलिकॉम, नेटवर्किंग, आयटी, मेडिकल रिसर्च, सॅटेलाईट कम्युनिकेशन, स्मार्ट सिटी प्रोजेक्ट्स, 5G आणि भविष्यातील 6G नेटवर्क्समध्ये करिअर करण्याची प्रचंड संधी उपलब्ध आहे. त्यामुळे हे तंत्रज्ञान केवळ कम्युनिकेशनपुरते मर्यादित नसून, तरुणांना उज्ज्वल करिअर घडवण्यासाठी सुवर्णसंधी ठरत आहे.
तंत्रज्ञान जितक्या वेगाने प्रगत होत आहे, तितकीच हाय-स्पीड आणि सुरक्षित डेटा ट्रान्समिशनची मागणी वाढत आहे. पारंपरिक कॉपर वायर किंवा वायरलेस तंत्रज्ञानापेक्षा फायबर ऑप्टिक नेटवर्क अधिक स्थिर, जलद आणि विश्वासार्ह आहे. त्यामुळे भविष्यातील स्मार्ट डिव्हाइस, इंटरनेट ऑफ थिंग्स (IoT), क्लाऊड कम्प्युटिंग आणि आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स यांची पायाभरणीही ऑप्टिकल फायबर नेटवर्कवरच आधारित राहणार आहे.
फायबर ऑप्टिक म्हणजे काय?
फायबर ऑप्टिक म्हणजे अतिशय बारीक काचेचे किंवा प्लॅस्टिकचे तंतू (threads) ज्यातून प्रकाशाच्या किरणांच्या सहाय्याने माहिती (डेटा) एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी पोहोचवली जाते. याला आपण ऑप्टिकल फायबर असेही म्हणतो. पारंपरिक तांब्याच्या वायरपेक्षा हे तंत्रज्ञान खूप जलद, सुरक्षित आणि लांब अंतरापर्यंत डेटा पोहचवण्यासाठी उपयुक्त आहे.
व्याख्या: “प्रकाशाच्या माध्यमातून माहिती पाठवण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या बारीक काचेच्या किंवा प्लॅस्टिकच्या तारा म्हणजे फायबर ऑप्टिक.”
मूलभूत रचना (कोअर, क्लॅडिंग, जॅकेट):
फायबर ऑप्टिक तीन मुख्य थरांनी बनलेले असते. कोअर (Core) – फायबरचा मध्यभाग, जिथे प्रकाश प्रवास करतो. क्लॅडिंग (Cladding) – कोअरभोवती असणारा थर जो प्रकाश बाहेर जाऊ देत नाही, तर त्याला आतल्या बाजूला परावर्तित करतो. जॅकेट (Jacket) – बाहेरील संरक्षणात्मक थर, जो फायबरला नुकसानापासून वाचवतो.
फायबर ऑप्टिक कम्युनिकेशन सिस्टम म्हणजे काय?
फायबर ऑप्टिक कम्युनिकेशन सिस्टम म्हणजे डेटा ट्रान्सफर करण्याची एक प्रक्रिया जिथे सिग्नल प्रकाशात रूपांतरित करून फायबरमधून पाठवला जातो. या प्रक्रियेत प्रेषक (Transmitter) इलेक्ट्रिकल सिग्नलला लेसर किंवा LED च्या मदतीने प्रकाशात बदलतो, नंतर हा प्रकाश लांब अंतरापर्यंत फायबरच्या कोअरमधून प्रवास करतो आणि शेवटी रिसिव्हर (Receiver) तो पुन्हा इलेक्ट्रिकल सिग्नलमध्ये रूपांतरित करून डेटा प्राप्त करतो.
ऑप्टिकल फायबर कम्युनिकेशनचे उपयोग:
हाय-स्पीड इंटरनेट आणि टेलिकॉम नेटवर्कसाठी फायबरचा वापर होतो. केबल टीव्ही चॅनेल्सचे सिग्नल फायबरद्वारे पोहोचवले जातात. मेडिकल क्षेत्रात एंडोस्कोपीसारख्या तपासण्या फायबर ऑप्टिक कॅमेऱ्यांनी केल्या जातात. डिफेन्स आणि स्पेस रिसर्चमध्ये गोपनीय व सुरक्षित संवादासाठी तसेच उपग्रहांच्या कम्युनिकेशनमध्ये याचा वापर होतो. भविष्यातील IoT, 5G/6G आणि स्मार्ट डिव्हाइस कनेक्टिव्हिटीही फायबर नेटवर्कवर अवलंबून असेल.
ऑप्टिकल फायबरचे प्रकार:
- .सिंगल मोड फायबर (Single Mode Fiber) – यात एकाच किरणाला (beam) प्रवास करण्याची परवानगी असते. हे लांब पल्ल्याच्या कम्युनिकेशनसाठी उपयुक्त आहे, जसे की आंतरराष्ट्रीय इंटरनेट केबल्स.
- मल्टी मोड फायबर (Multi Mode Fiber) – यात अनेक किरण एकाच वेळी प्रवास करतात आणि हे लहान अंतर व लोकल नेटवर्कसाठी वापरले जाते.
फायबर ऑप्टिक करिअर स्कोप :
डिजिटल युगात इंटरनेटचा वेग, विश्वासार्हता आणि क्षमता ही कोणत्याही देशाच्या प्रगतीची गुरुकिल्ली ठरली आहे. यामागे फायबर ऑप्टिक तंत्रज्ञान हा मुख्य आधारस्तंभ आहे. जगभरात आणि भारतात डिजिटल रुपांतरणाला गती मिळत आहे, त्यामुळे फायबर ऑप्टिक क्षेत्रातील तंत्रज्ञ आणि अभियंत्यांची मागणी देखील वेगाने वाढत आहे. हा लेख या क्षेत्रात करिअर करू इच्छिणाऱ्या प्रत्येकासाठी एक संपूर्ण मार्गदर्शक आहे.
(अ) पात्रता आवश्यक (Qualifications)
फायबर ऑप्टिक क्षेत्रात प्रवेश करण्यासाठी विविध स्तरावर विविध पात्रता आवश्यक असतात.
- प्रवेशस्तरीय पदे (Entry-Level Jobs – Technician):
- शैक्षणिक पात्रता: १२वी (विज्ञान शाखा) ही किमान आवश्यकता आहे. गणित आणि भौतिकशास्त्राचे ज्ञान फायद्याचे ठरते.
- तांत्रिक शिक्षण: इलेक्ट्रॉनिक्स, दूरसंचार (Telecommunication), कॉम्प्युटर सायन्स किंवा माहिती तंत्रज्ञान (IT) मध्ये डिप्लोमा हा एक लोकप्रिय आणि जलद मार्ग आहे.
- प्रमाणित अल्पमुदतीचे कोर्सेस: फायबर ऑप्टिक इंस्टॉलेशन, स्प्लायसिंग आणि नेटवर्किंगवर लक्ष केंद्रित करणारे विविध ६ ते १२ महिन्यांचे प्रमाणित कोर्सेस उपलब्ध आहेत. हे कोर्सेस प्रत्यक्ष व्यावहारिक प्रशिक्षणावर भर देतात आणि नोकरीत प्रवेश करणे सोपे करतात.
- व्यावसायिक पदे (Professional Roles – Engineer/Designer):
- शैक्षणिक पात्रता: इलेक्ट्रॉनिक्स आणि दूरसंचार (ECE), माहिती तंत्रज्ञान (IT), किंवा संगणक शास्त्र (Computer Science) मध्ये बी.टेक (B.Tech) किंवा बी.ई (B.E) पदवी इष्टतम मानली जाते.
- पदव्युत्तर शिक्षण: नेटवर्किंग किंवा दूरसंचार क्षेत्रातील एम.टेक (M.Tech) पदवी उच्चस्तरीय संशोधन, रचना (Design) आणि व्यवस्थापनाच्या भूमिकांसाठी द्वार उघडू शकते.
(ब) फायबर ऑप्टिक तंत्रज्ञ काय करतात? (The Role of a Fiber Optic Technician)
फायबर ऑप्टिक तंत्रज्ञ हे जमिनीवर काम करणारे योद्धे आहेत. त्यांची कामे अत्यंत व्यावहारिक आणि महत्त्वाची असतात:
- फायबर केबल बसवणे (Installation): हे केबल जमिनीखाली, खांबावर किंवा इमारतींच्या आत (Ducts मध्ये) बसवण्याचे काम यांच्याकडे असते. यासाठी भौतिक श्रम, अचूकता आणि सुरक्षिततेची जाणीव आवश्यक असते.
- कनेक्शन चाचणी करणे (Testing & Commissioning): केबल बसवल्यानंतर ती योग्यरित्या काम करत आहे याची खात्री करणे गंभीर आहे. ते विशेष उपकरणे वापरून केबलमधील सिग्नलची ताकद (Optical Loss), खंड (Break) किंवा वाकणे (Bend) तपासतात.
- देखभाल व दुरुस्ती (Maintenance & Troubleshooting): नेटवर्कमध्ये कोणतीही खराबी आल्यास, ते जागेवर जाऊन समस्येचे निदान करतात आणि आवश्यक ती दुरुस्ती किंवा केबलची बदली करतात.
- स्प्लायसिंग आणि टर्मिनेशन (Splicing & Termination): दोन फायबर केबल्स एकमेकांना जोडणे (Fusion Splicing) किंवा केबलचे शेवट कनेक्टरसह बंद करणे (Termination) हे एक अतिशय बारीक आणि कौशल्यापेक्षी काम आहे.
(क) आवश्यक अशी दोन कठीण कौशल्ये (Two Critical Skills)
- फायबर स्प्लायसिंग (Fiber Splicing): हे केबल जोडण्याचे एक अतिशय परिपूर्ण तंत्र आहे. यामध्ये दोन फायबर केबलची टोके एक विशेष मशीन (Fusion Splicer) वापरून उष्णतेने जोडली जातात. यामुळे सिग्नल लॉस खूपच कमी होतो. यासाठी अतिशय सूक्ष्म नियंत्रण, स्वच्छता आणि सराव आवश्यक असतो. एक चुकीचे स्प्लाइस संपूर्ण नेटवर्कची कार्यक्षमता खाली ओढू शकते.
- OTDR टेस्टिंग (Optical Time Domain Reflectometer): OTDR हे एक सर्वात महत्त्वाचे चाचणी उपकरण आहे. हे केबलमध्ये प्रकाशाची लहर पाठवते आणि परावर्तित झालेल्या सिग्नलचे विश्लेषण करते. यावरून तंत्रज्ञाला खालील गोष्टी कळू शकतात:
- केबलची एकूण लांबी.
- केबलमधील कोठे खंड पडला आहे किंवा तुटले आहे.
- कनेक्टर किंवा स्प्लाइस जोडणीवर झालेला सिग्नलचा नाश (Loss) किती आहे.
OTDR चार्ट वाचणे आणि त्याचे योग्यरित्या विश्लेषण करणे हे एक प्रगत कौशल्य आहे.
(ड) फायबर इंजिनिअर कसे व्हावे? (How to Become a Fiber Engineer?)
तंत्रज्ञापासून अभियंता (Engineer) होण्यासाठी एक स्पष्ट मार्ग आहे:
- तांत्रिक शिक्षण (Technical Education): बी.टेक किंवा डिप्लोमा हा पाया असावा. पदवीधर होणे डिझाइन, योजना आणि व्यवस्थापनाच्या भूमिकांसाठी अधिक अनुकूल आहे.
- फायबर इंस्टॉलेशन प्रशिक्षण (Hands-On Training): केवळ सैद्धांतिक ज्ञान पुरेसे नाही. प्रत्यक्षात केबल बसवणे, OTDR वापरणे, नेटवर्क डिझाइनची मूलभूत तत्त्वे शिकणे यासाठी व्यावहारिक प्रशिक्षण घेणे आवश्यक आहे.
- नेटवर्किंग अनुभव (Networking Experience): FTTH (Fiber to the Home), FTTB (Fiber to the Building), आणि मोठ्या बॅकबोन नेटवर्कवर काम करण्याचा अनुभव मिळवणे महत्त्वाचे आहे. हे अनुभव प्रकल्प व्यवस्थापन, टीम लीडरशिप आणि गुंतागुंतीच्या समस्यांचे निराकरण करण्याची क्षमता वाढवतात.
- प्रमाणपत्रे (Certifications): FOI (Fiber Optic Instructor), CFOT (Certified Fiber Optic Technician) सारखी जागतिक स्तरावर मान्यता असलेली प्रमाणपत्रे करिअरमध्ये खूप मदत करू शकतात.
(ई) फायबर ऑप्टिक अभियंते किती कमावतात? (Salary Expectations)
पगार हा अनुभव, कौशल्य, कंपनी आणि ठिकाणावर अवलंबून असतो.
- भारतात: फ्रेशर्स सुरुवातीला दरमहा अंदाजे ₹२०,००० ते ₹३०,००० पर्यंत कमावू शकतात. ३-५ वर्षांचा अनुभव असलेला अभियंता ₹५०,००० ते ₹८०,००० दरमहा (सरासरी वार्षिक ६ ते ९.५ लाख) पगार मिळवू शकतो. वरिष्ठ अभियंता, प्रकल्प व्यवस्थापक आणि विशेषज्ञ ₹१ लाख पेक्षा जास्त मासिक पगारावर (वार्षिक १२ लाख पेक्षा अधिक) पोहोचू शकतात.
- परदेशात: UAE, सौदी अरेबिया, यूएसए आणि युरोपियन देशांमध्ये या कौशल्याची खूप मागणी आहे. तेथे पगार भारतापेक्षा खूप जास्त (वार्षिक $50,000 ते $100,000 किंवा त्याहून अधिक) असू शकतो, परंतु त्यासाठी जागतिक दर्जाचे प्रमाणपत्र आणि अनुभव आवश्यक असतो. (हा फक्त एक अंदाजे पगार आहे, पगार हा अनुभव, कौशल्य, कंपनी आणि ठिकाणावर अवलंबून असतो.)
(उ) फायबर ऑप्टिक इंजिनिअर होण्यासाठी किती वेळ लागतो? (Time Investment)
- डिप्लोमा: ३ वर्षे.
- बी.टेक इंजिनिअरिंग: ४ वर्षे.
- अल्प-मुदतीचे प्रमाणित कोर्स: ६ महिने ते १ वर्ष (हे तुम्हाला तंत्रज्ञ म्हणून प्रवेश देऊ शकते, पूर्ण अभियंता होण्यासाठी पदवी आणि अनुभव आवश्यक असतो).
(ऊ) फायबर ऑप्टिक्स हे चांगले करिअर आहे का? (Is it a Good Career?)
निःसंशय होय कारण कि,
- प्रचंड मागणी: डिजिटल इंडिया, 5G नेटवर्कची तैनाती, भविष्यातील 6G, स्मार्ट शहरे, IoT (Internet of Things), आणि क्लाउड कॉम्प्युटिंग या सर्वांसाठी जलद, जास्त क्षमतेचे आणि विश्वासार्ह फायबर ऑप्टिक नेटवर्क ही रक्तवाहिनी आहे.
- भविष्यातील सुरक्षितता: जोपर्यंत डेटा वाहतूक होत आहे, तोपर्यंत या नेटवर्कची देखभाल, विस्तार आणि दुरुस्ती करणाऱ्या तज्ञांची गरज राहील.
- वैविध्यपूर्ण संधी: केबल ऑपरेटर (Jio, Airtel), नेटवर्किंग कंपन्या (Cisco, Nokia), इंफ्रास्ट्रक्चर बिल्डर्स आणि दूरसंचार खासगी ठेकेदारांसारख्या विविध कंपन्यांमध्ये काम करण्याची संधी आहे.
- जागतिक धंदा: हे कौशल्य जगभरात मान्यता पावलेले आहे, ज्यामुळे परदेशात नोकरीच्या संधी उपलब्ध होतात.
(ए) FTTP अभियंता म्हणजे काय? (What is an FTTP Engineer?)
FTTP (Fiber to the Premises) म्हणजे प्रिस्मिसवर फायबर. हा एक अभियंता किंवा तंत्रज्ञ थेट ग्राहकाच्या घरापर्यंत किंवा ऑफिसपर्यंत फायबर ऑप्टिक कनेक्शन पोहोचवण्यासाठी जबाबदार असतो. ‘प्रिमिसेस’ म्हणजे एखाद्या इमारतीची सीमा किंवा ती कोणत्याही व्यावसायिक किंवा निवासी इमारतीचा संदर्भ घेऊ शकते.
FTTP अभियंत्याची कामे:
- नेटवर्क डिझाइन: ग्राहकापर्यंत फायबर नेटवर्क कसे पोहोचेल याची योजना आखणे.
- ओएलटी आणि ओएनयू सेटअप: एक्सचेंजमधील OLT (Optical Line Terminal) आणि ग्राहकाकडील ONU (Optical Network Unit) यांच्यातील कनेक्शन स्थापित करणे.
- स्प्लिटर्स वापरणे: एका मुख्य फायबरमधून अनेक ग्राहकांमध्ये सिग्नल वितरीत करण्यासाठी ऑप्टिकल स्प्लिटर्सची योजना आणि स्थापना.
- अंतिम मैल (Last Mile) इंस्टॉलेशन: इमारतींमध्ये केबल्स बसवणे आणि ग्राहकाच्या परिसरात प्रवेश करून मॉडेम/राउटरशी कनेक्श.
हे हि वाचा !
pm internship scheme पीएम इंटर्नशिप योजना 2025 मधून तरुणांना नेमका काय लाभ मिळणार
फिजिओथेरपी कोर्स गाईड ! process for getting addmission for physiotherapy course!!
बदक पालन व्यवसाय: कमी गुंतवणुकीतून अधिक नफा मिळवणारा शेतीपूरक पर्याय!
