शेवगा म्हणजे केवळ एक साधे झाड नाही, तर आरोग्याचा खजिना आणि शेतकऱ्यांसाठी सुवर्णसंधी! औषधी गुणधर्म, कमी खर्चात जास्त उत्पादन आणि वाढत्या मागणीमुळे शेवग्याची लागवड हा आता एक फायदेशीर शेतीव्यवसाय ठरला आहे. “सुपरफूड” म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या पिकाची मागणी केवळ भारतातच नव्हे, तर आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेतही मोठ्या प्रमाणात आहे. योग्य हवामान, मोजके खत आणि कमी पाणी यामध्येही भरघोस उत्पादन देणारे हे पीक शेतकऱ्यांसाठी चांगला उत्पन्नाचा पर्याय ठरू शकते.

जर तुम्हाला अल्पभांडवलात जास्त फायदा मिळवायचा असेल आणि कमी मेहनतीत चांगले उत्पादन घ्यायचे असेल, तर शेवगा लागवड ही तुमच्यासाठी सर्वोत्तम निवड आहे! चला तर मग, जाणून घेऊया शेवग्याची लागवड, व्यवस्थापन आणि भरघोस उत्पादन मिळवण्याचे सर्व तपशील!
शेवग्याचे आरोग्यदायी फायदे:
शेवगा हा ‘सुपरफूड’ म्हणून ओळखला जातो कारण त्यात अनेक पोषक तत्त्वे असतात. यामध्ये प्रथिने, जीवनसत्त्वे (A, C, E, B), लोह, कॅल्शियम, अँटीऑक्सिडंट्स आणि फायबर भरपूर प्रमाणात असतात, त्यामुळे तो आरोग्यासाठी अत्यंत फायदेशीर ठरतो.
- हाडे मजबूत करतो: कॅल्शियम आणि फॉस्फरसयुक्त असल्याने हाडांचे आरोग्य सुधारते आणि संधीवातासारख्या आजारांपासून बचाव होतो.
- रक्तदाब आणि हृदयासाठी फायदेशीर: अँटीऑक्सिडंट्स आणि पोटॅशियममुळे रक्तदाब नियंत्रित राहतो आणि हृदयविकाराचा धोका कमी होतो.
- प्रतिकारशक्ती वाढवतो: शेवग्यातील व्हिटॅमिन C आणि अँटीऑक्सिडंट्स शरीराची रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवतात.
- पचनासाठी उपयुक्त: फायबर समृद्ध असल्यामुळे पचनसंस्था सुधारते आणि बद्धकोष्ठतेचा त्रास कमी होतो.
- डायबेटीस नियंत्रण: शेवग्याची पाने आणि शेंगा रक्तातील साखर नियंत्रित ठेवण्यास मदत करतात.
- त्वचेचे आरोग्य सुधारतो: अँटीऑक्सिडंट्स आणि जीवनसत्त्वे त्वचेला तरुण आणि चमकदार ठेवतात.
- वजन कमी करण्यास मदत: कमी कॅलरी आणि उच्च पोषणमूल्य असल्याने वजन नियंत्रणासाठी उपयुक्त.
- डोळ्यांसाठी फायदेशीर: जीवनसत्त्व A भरपूर असल्याने डोळ्यांचे आरोग्य सुधारते आणि दृष्टी ताठ ठेवण्यास मदत होते.
- यामुळे शेवगा आहारात नियमितपणे समाविष्ट केल्यास संपूर्ण आरोग्यासाठी उपयुक्त ठरतो.
शेवगा लागवडसाठी हवामान आणि जमिनीची निवड कशी करावी?
शेवग्याच्या चांगल्या उत्पादनासाठी योग्य हवामान आणि सुपीक जमिनीची निवड अत्यंत महत्त्वाची आहे.
- हवामान: उष्ण आणि कोरड्या हवामानात शेवग्याची वाढ चांगली होते. २५-३०°C तापमान आणि सरासरी २५०-३०० मिमी पावसाचे प्रमाण या पिकासाठी योग्य आहे.
- जमिनीचा प्रकार: हलकी, निचरा होणारी आणि सेंद्रिय पदार्थांनी समृद्ध असलेली माती फायदेशीर ठरते. वालुकामय, गाळयुक्त किंवा मध्यम काळी जमीन अधिक उत्पादन देते.
- मृदसंधारण: मृदाची सुपीकता टिकवण्यासाठी शेणखत, कंपोस्ट आणि सेंद्रिय खतांचा वापर करावा.
शेवग्याच्या सुधारित जाती
योग्य जात निवडल्यास उत्पादन वाढते आणि चांगल्या दर्जाच्या शेंगा मिळतात.
- PKM-1: लवकर फुलणारी आणि जास्त उत्पादन देणारी जात.
- PKM-2: मोठ्या शेंगा आणि वारंवार पीक घेण्यासाठी उपयुक्त.
- कोकण रुचिरा: महाराष्ट्रात लोकप्रिय आणि अधिक प्रतिकारशक्ती असलेली जात.
- रोहित-1: अधिक फळधारणा करणारी आणि बाजारात चांगली मागणी असलेली जात.
- कोयंबटूर-2: मोठ्या शेंगांसाठी प्रसिद्ध, निर्यातीसाठी चांगली जात.
लागवडीसाठी योग्य वेळ आणि पद्धती
शेवग्याची लागवड दोन प्रमुख हंगामांत करता येते – पावसाळी हंगाम (जून-जुलै) आणि उन्हाळी हंगाम (फेब्रुवारी-मार्च). सिंचित भागात वर्षभर लागवड करता येते.
लागवडीच्या पद्धती:
- बी पेरणी:
- उत्तम प्रतीच्या बिया १२-२४ तास पाण्यात भिजवाव्यात.
- २.५-३ सेमी खोल मातीत पेराव्यात.
- रोपे ४-६ आठवड्यांनी शेतात हलवावीत.
- कलमाद्वारे लागवड:
- १.५-२ मीटर लांबीच्या आणि २०-२५ सेमी जाडीच्या टोकदार कलमांची निवड करावी.
- ही कलमे थेट जमिनीत लावल्यास ८-१० महिन्यांत उत्पादन सुरू होते.
आंतर आणि खड्ड्याचे आकार:
- पंक्तीतील अंतर: ३ x ३ मीटर ठेवावे, यामुळे झाडांचा चांगला विकास होतो.
- खड्ड्याचा आकार: १ x १ x १ फूट खड्डे खोदून त्यात शेणखत मिसळावे.
- खत व्यवस्थापन: प्रति खड्डा १०० ग्रॅम स्फुरदयुक्त खत टाकल्याने मुळे मजबूत होतात.
- यासोबत योग्य खत व्यवस्थापन, पाणी नियोजन आणि कीड नियंत्रण केल्यास शेवग्याचे उत्पादन अधिक लाभदायक ठरते.
शेवगा लागवडसाठी खत आणि पोषण व्यवस्थापन:
सेंद्रिय आणि रासायनिक खतांचे प्रमाण:
- सेंद्रिय खत: ५-१० किलो शेणखत किंवा कंपोस्ट प्रति झाड टाकावे.
- युरिया: २०० ग्रॅम प्रति झाड वाढीच्या टप्प्यावर.
- सुपर फॉस्फेट: ५० ग्रॅम प्रति झाड लागवडीच्या वेळी.
- पोटॅश: ५० ग्रॅम प्रति झाड फुलधारणेच्या टप्प्यावर.
वेगवेगळ्या टप्प्यांवर खत व्यवस्थापन:
- लागवडीपूर्वी: माती परीक्षण करून योग्य खतांचे मिश्रण द्यावे.
- वाढीच्या टप्प्यात: नत्रयुक्त खतांचा पुरवठा करावा.
- फुलधारणा आणि फळधारणेच्या वेळी: स्फुरद व पोटॅशयुक्त खतांचा योग्य प्रमाणात वापर करावा.
- जैविक खतांचा वापर: गांडूळ खत, निंबोळी पेंड आणि जीवामृत यांचा वापर केल्यास उत्पादन सुधारते आणि मातीची सुपीकता टिकून राहते.
शेवगा लागवडसाठी पाणी व्यवस्थापन कसे करावे?
- ठिबक सिंचन तंत्रामुळे पाण्याची बचत होते आणि मुळे मजबूत राहतात.
- खत मिसळून ठिबक प्रणालीद्वारे झाडांना अन्नद्रव्ये देता येतात.
- पावसाळी हंगाम: नैसर्गिक पावसावर अवलंबून असते, परंतु पाणी साचण्यास प्रतिबंध करावा.
- हिवाळी हंगाम: १२-१५ दिवसांतून एकदा पाणी द्यावे.
- उन्हाळी हंगाम: ७-१० दिवसांतून एकदा सिंचन करावे.
- कोरडवाहू भागात शेवग्याची लागवड करताना मल्चिंगचा वापर करावा.
- सिंचित भागात ठिबक सिंचन व आंतरमशागत करून उत्पादन वाढवता येते.
- शेवग्याला जास्त पाण्याची गरज नसली तरी योग्य प्रमाणात सिंचन केल्यास उत्पादन वाढते.
शेवगा लागवडसाठी किड आणि रोग नियंत्रण:
शेवग्यावर विविध किडी आणि रोगांचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो. योग्य वेळी नियंत्रण केल्यास उत्पादनाचे नुकसान टाळता येते.
- फुलकिडे: पाने आणि फुले गळण्यास कारणीभूत – इमिडाक्लोप्रिड ०.५ मिली प्रति लिटर पाण्यात फवारणी करावी.
- शेंगा पोखरणारी अळी: शेंगा आतून खराब होतात – निंबोळी अर्क किंवा बीटी (Bacillus Thuringiensis) फवारणी करावी.
- मांजर अळी: पाने खाणारी अळी – क्लोरोपायरीफॉस फवारणी करावी.
- तांबेरा रोग: पाने तांबड्या रंगाची होतात – झिनेब किंवा कॅप्टन फवारणी करावी.
- खोडकूज: मुळे व खोड कुजण्यास सुरुवात होते – ट्रायकोडर्मा मिश्रण वापरावे आणि योग्य निचऱ्याची व्यवस्था करावी.
- निंबोळी तेल फवारणी केल्यास नैसर्गिकरीत्या कीड नियंत्रण होते.
- कीटकनाशकांचा मर्यादित वापर करून उत्पादनाची गुणवत्ता टिकवावी.
शेवगा लागवडचे उत्पादन आणि कापणी:
शेवग्याची योग्य काळजी घेतल्यास भरघोस उत्पादन मिळते. बियाण्यांपासून लागवड केल्यास ६-८ महिन्यांत फळधारणा सुरू होते. कलमाद्वारे लागवड केल्यास ८-१० महिन्यांत उत्पादन मिळते. शेंगा ४५-५० सेंमी लांब झाल्यावर तोडणीसाठी योग्य ठरतात. सकाळी किंवा संध्याकाळी काढणी केल्यास गुणवत्ता टिकून राहते. सेंद्रिय व सुलभ खतांचा योग्य प्रमाणात वापर करावा. झाडांची नियमित छाटणी करून उत्पादन वाढवावे.कीड आणि रोग नियंत्रणासाठी नैसर्गिक उपायांचा अवलंब करावा. यामुळे शेवग्याचे उत्पादन अधिक चांगले आणि नफ्याचे ठरते.
विपणन आणि नफा:
शेवग्याच्या शेंगांना स्थानिक आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत मोठी मागणी आहे. ताज्या शेंगांसोबतच कोरड्या पानांचे चूर्ण, बियांचे तेल आणि औषधी उपयोगांसाठी शेवग्याच्या विविध भागांची विक्री केली जाते. स्थानिक बाजार, मोठी कृषी बाजारपेठ, सुपरमार्केट, हॉटेल्स, औषधी कंपन्या आणि निर्यातदार यांच्याशी थेट संपर्क साधल्यास चांगला नफा मिळू शकतो. शेवगा हे एक ‘हाय-व्हॅल्यू, लो-कॉस्ट’ पीक असल्याने कमी खर्चात अधिक उत्पन्न मिळवता येते. प्रति झाड सरासरी ५०-७० शेंगा मिळू शकतात आणि प्रति एकर उत्पादन १०-१५ टनांपर्यंत जाऊ शकते. योग्य व्यवस्थापन केल्यास पहिल्या वर्षातच गुंतवणूक परत मिळू शकते आणि पुढील वर्षांमध्ये अधिक नफा होतो. सेंद्रिय शेवग्याची मागणी अधिक असल्याने प्रमाणित सेंद्रिय शेती करून किंमत अधिक मिळवता येते. याशिवाय, प्रक्रिया केलेल्या उत्पादनांसाठी ऑनलाइन विक्री, थेट ग्राहक विक्री आणि निर्यातीच्या संधी शोधून उत्पन्न वाढवता येते.
हे हि वाचा !
कांदा लागवड अश्या पद्धतीने करून उत्पन्न वाढवा दुप्पट !
मृदा आरोग्य कार्ड म्हणजे काय आणि याचा शेतकऱ्याला काय फायदा ?