शेतीमध्ये सतत बदलते हवामान, उत्पादन खर्च आणि बाजारभाव या गोष्टींमुळे अनेक शेतकरी अडचणीत येतात. अशा परिस्थितीत जर एखादे पीक कमी खर्चात जास्त नफा देत असेल, तर ते कोणत्याही शेतकऱ्यासाठी वरदानच ठरते. असंच एक फायदेशीर पीक म्हणजे सोयाबीन. भारतामध्ये खरीप हंगामात सोयाबीनची लागवड मोठ्या प्रमाणावर केली जाते. याचे उत्पादन चांगले होते, बाजारात सतत मागणी असते आणि दाण्यांपासून तेल काढले जाते. त्यामुळे दर वर्षी लाखो शेतकरी सोयाबीनला पसंती देतात. या लेखात आपण सोयाबीन लागवडीसंबंधी सर्व महत्त्वाची माहिती पाहणार आहोत. लागवड पद्धत, जमिनीची तयारी, खत व्यवस्थापन, कीड नियंत्रण आणि बाजारभाव.
सोयाबीन म्हणजे काय?
सोयाबीन हे खरीप हंगामात घेतले जाणारे अत्यंत महत्वाचे आणि फायदेशीर पीक आहे. याचा वापर मुख्यतः तेल काढण्यासाठी, प्रोटीनयुक्त खाद्यपदार्थ बनवण्यासाठी, तसेच जनावरांच्या चाऱ्यामध्ये केला जातो. भारतात मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र, राजस्थान, तेलंगणा आणि कर्नाटकमध्ये सोयाबीनची लागवड मोठ्या प्रमाणात होते. कमी खर्चात जास्त उत्पन्न देणाऱ्या या पिकामुळे आज अनेक शेतकऱ्यांचा कल सोयाबीनकडे वाढत आहे.
सोयाबीन लागवडीचा योग्य काळ कोणता?
सोयाबीन लागवडीसाठी सर्वात योग्य काळ म्हणजे पावसाळ्याची सुरुवात – साधारणतः 15 जून ते 15 जुलै या कालावधीत जर लागवड केली, तर सोयाबीन झपाट्याने उगम पावते व झाडांची वाढ चांगली होते. पाऊस वेळेवर झाला, तर जमिनीतील ओलावा योग्य प्रमाणात राहतो आणि बीजांचे उगम 90 ते 95% पर्यंत होतो. काही भागांमध्ये उशिरा पाऊस पडत असल्याने 20 जुलैपर्यंत लागवड करणे शक्य असते, मात्र उशिरा लागवड केल्यास पीक पूर्णपणे तयार होण्यास वेळ लागतो, रोगांचा प्रादुर्भाव वाढतो आणि उत्पन्नात घट येऊ शकते. योग्य वेळेवर लागवड केल्यास फुलोऱ्याच्या वेळेस हवामान अनुकूल राहते आणि शेंगांची वाढ जोमात होते.
सोयाबीन साठी योग्य जमीन आणि हवामान:
सोयाबीन हे पीक जमिनीचा पोत ओळखून चांगल्या प्रकारे वाढते. काळी जमीन ही पाणी साठवून ठेवण्याची क्षमता असलेली असल्यामुळे सोयाबीनसाठी अत्यंत उपयुक्त ठरते. परंतु, चांगल्या निचऱ्याची सोय असणे फार महत्त्वाचे असते, कारण पाण्याचा अति साठा झाल्यास मूळ कुजतात आणि संपूर्ण पीक नष्ट होण्याची शक्यता असते. हलक्या ते मध्यम काळ्या जमिनीत जर सेंद्रिय पदार्थ जास्त प्रमाणात असतील तर मातीच्या पोतात सुधारणा होते आणि उत्पादन जास्त येते. हवामानाबाबत बोलायचं झालं तर मध्यम उष्णता, साधारणतः 25 ते 30 अंश सेल्सियस तापमान आणि एकसंध पाऊस सोयाबीनसाठी योग्य ठरतो. अती उष्ण किंवा अती थंड हवामान या पिकासाठी घातक असते.
जमिनीची तयारी कशी करावी?
चांगले उत्पादन मिळवण्यासाठी जमिनीची तयारी हा अत्यंत महत्त्वाचा टप्पा आहे. सुरुवातीला 1–2 वेळा खोल नांगरणी करावी, ज्यामुळे गवत, जुनी मुळे व किडींचे अंडी जमिनीतून नष्ट होतील. त्यानंतर 2 वेळा कुळवणी करून ढेकळे फोडून जमीन भुसभुशीत करावी. शेवटच्या कुळवणीवेळी 5 ते 10 टन प्रति हेक्टर शेणखत किंवा कंपोस्ट खत मिसळणे अत्यंत फायदेशीर ठरते. अशा खतांमुळे जमिनीतील जिवाणूंची वाढ होते, पोत सुधारतो आणि बियाण्यांचा उगम वेगाने होतो. जर शक्य असेल, तर पेरणीपूर्वी “bed and furrow” पद्धतीने सपाट व उंच रांगा तयार केल्यास पाणी साचत नाही आणि पिकांना योग्य वाढीचे वातावरण मिळते.
योग्य वाणांची निवड (सर्वाधिक उत्पादन देणारे सोयाबीन वाण):
सोयाबीनच्या यशस्वी शेतीसाठी योग्य वाणांची निवड अत्यंत महत्त्वाची ठरते. आज विविध कृषी विद्यापीठे आणि संशोधन केंद्रांनी अनेक उच्च उत्पादनक्षम वाण विकसित केले आहेत. उदाहरणार्थ, JS-335 वाण हे 100 दिवसांत तयार होणारे असून याचे उत्पन्न प्रति हेक्टर 25 ते 30 क्विंटलपर्यंत जाऊ शकते. तसेच MACS-1188 आणि NRC-37 हे वाण रोगप्रतिकारक असून बदलत्या हवामानाला चांगले तोंड देतात. शेतकऱ्यांनी त्यांच्या भागातील कृषी विभाग, कृषी सेवा केंद्र किंवा विद्यापीठांच्या शिफारशीनुसार योग्य वाणांची निवड करावी. स्थानिक हवामान, बाजारातील मागणी आणि जमिनीचा प्रकार लक्षात घेऊन वाण निवडल्यास उत्पादनात नक्कीच वाढ होते.
पेरणीची पद्धत व अंतर:
पेरणी करताना योग्य पद्धत व योग्य अंतर राखणे हे उत्पादन वाढवण्यासाठी अत्यंत आवश्यक असते. जास्त दाट पेरणी केल्यास झाडे एकमेकांच्या सावलीत येतात, ज्यामुळे प्रकाश, हवा नीट पोहचत नाही आणि शेंगांची वाढ कमी होते. म्हणून दोन ओळींमध्ये 30–45 से.मी. आणि दोन झाडांमध्ये 5–10 से.मी. अंतर ठेवावे. शिफारशीत बियाण्याची मात्रा एकरी सुमारे 30–35 किलो ठेवावी. बियाण्याची बीजप्रक्रिया Rhizobium आणि PSB यांसारख्या जैविक खतांनी केल्यास मुळांमध्ये गाठी तयार होतात व मातीतील नायट्रोजन शोषले जाते. बीजप्रक्रिया केल्याने बुरशी व रोगांचा प्रादुर्भाव कमी होतो. तसेच, टोकणी किंवा यांत्रिक पेरणी करताना बियाणं योग्य खोलीत (3–4 से.मी.) पडेल याची काळजी घ्यावी, अन्यथा उगमावर परिणाम होतो
सिंचन आणि पाण्याचे व्यवस्थापन:
सोयाबीन पीक बहुतेक वेळा मान्सूनवर अवलंबून असते. तरीदेखील पेरणीनंतर 15–20 दिवसांनी पाऊस झाला नाही तर पाणी द्यावे लागते. सोयाबीनची मुळे खोल जात असल्यामुळे जमिनीत ओलावा टिकवून ठेवावा लागतो. झाडांना फुलोऱ्याच्या काळात (30 ते 45 दिवसांनी) व शेंगा भरत असताना (60-75 दिवसांनी) पाण्याची अधिक आवश्यकता असते. या टप्प्यांवर पाणी दिल्यास उत्पादनात वाढ होते. पाणी देताना साचू नये, अन्यथा मूळ कुजण्याचा धोका असतो.
खत व्यवस्थापन:
सोयाबीन हे पिक मुळांच्या बॅक्टेरिया (Rhizobium) मार्फत नायट्रोजन शोषण करते, त्यामुळे नायट्रोजनची गरज तुलनेने कमी असते. पेरणीपूर्वी गोमूत्र, शेणखत, कंपोस्ट खत वापरल्यास जमिनीचा पोत सुधारतो. रासायनिक खतांसाठी, हेक्टरी खालीलप्रमाणे मात्रा द्यावी:
- नायट्रोजन (N): 20 किग्रॅ/हेक्टर
- फॉस्फरस (P): 60 किग्रॅ/हेक्टर
- पोटॅश (K): 40 किग्रॅ/हेक्टर
या खतांचे मिश्रण पेरणीपूर्वीच किंवा पेरणीवेळी जमिनीत मिसळावे. तसेच Rhizobium आणि PSB जैविक खतांची बीजप्रक्रिया केल्यास पिकाला अधिक फायदा होतो.
रोग व कीड नियंत्रण:
सोयाबीनवर सुरुवातीपासून काही प्रमुख किडी व रोगांचा प्रादुर्भाव होतो, जसे की पान खाणारी अळी, तुडतुडे, शेंगा पोखरणारी अळी इत्यादी. त्यासाठी नियमित निरीक्षण करून योग्य वेळी उपाय करणे गरजेचे आहे.
सामान्य कीड नियंत्रण उपाय:
- Neem oil spray (5 ml/litre) – नैसर्गिक कीटकनाशक
- Triazophos 40 EC @ 20 ml/10 litre पाणी – जर मोठ्या प्रमाणात कीड असेल तर
- रोग टाळण्यासाठी सल्फर फवारणी किंवा Carbendazim वापरतात.
जैविक उपायांमध्ये निंबोळी अर्क, दशपर्णी अर्क वापरल्यास कीटक नियंत्रण नैसर्गिकपणे करता येते.
सोयाबीन काढणी आणि साठवणूक:
सोयाबीन पीक साधारणतः 90 ते 110 दिवसांत काढणीयोग्य होते. झाडांवरील 80% शेंगा पिवळसर दिसायला लागल्यावर काढणी करावी. अति उशीर केल्यास शेंगा फुटतात आणि दाणे गळतात. काढणी केल्यानंतर पिक वाळवावे, दाणे वेगळे करून नीट साठवावे. साठवणीसाठी कोरडे, हवेशीर, किडरहित ठिकाण निवडावे. ओलसरता असेल तर बुरशी येऊ शकते. दाण्यांची साठवण 10–12% आर्द्रतेवर केली तर ती अधिक काळ टिकतात.
सोयाबीन उत्पादन खर्च व अपेक्षित नफा:
सोयाबीन लागवड ही तुलनेत कमी खर्चिक असते. साधारणतः एक हेक्टर लागवडीसाठी ₹12,000 ते ₹18,000 इतका खर्च येतो. उत्पादन सुमारे 15 ते 25 क्विंटल प्रति हेक्टर मिळते. जर बाजारभाव ₹4,000 प्रति क्विंटल असेल, तर एक हेक्टरमधून सुमारे ₹60,000 पर्यंत उत्पन्न मिळू शकते. खर्च वजा केल्यानंतर सुमारे ₹40,000 पर्यंत निव्वळ नफा मिळू शकतो. शेतकऱ्यांनी सरकारी हमीभावाचा (MSP) फायदा घ्यावा. सरकार दरवर्षी सोयाबीनसाठी हमीभाव घोषित करते.
बाजारातील मागणी व हमीभाव:
सोयाबीनची मागणी वर्षभर असते, कारण त्यापासून तेल, खाद्यपदार्थ, प्रोटीन पावडर आणि जनावरांचा चारा तयार होतो. त्यामुळे बाजारात दर नेहमीच चांगले असतात. सरकारने 2024–25 मध्ये सोयाबीनसाठी हमीभाव सुमारे ₹4,600 प्रति क्विंटल जाहीर केला आहे (वर्षानुसार बदल होतो). स्थानिक मंडई, व्यापारी, सहकारी संस्था किंवा FPO यांच्यामार्फत विक्री केल्यास शेतकऱ्यांना थेट पैसे मिळू शकतात.
या लेखमधून “पैसे कमवायचे मार्ग” टीमच्या लेखनातून ” सोयाबीन शेती। कमी खर्चात जास्त नफा मिळवून देणारे पीक। संपूर्ण माहिती मराठीत। “ व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group –“शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप” – (क्लिक करून) जॉइन करू शकता. त्या ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी , शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.
हे हि वाचा!
moringa drumstick plant importance चे शेवगा महत्व आणि बहुगुणी उपयोग
आता होणार शेतकऱ्याचे कर्ज माफ ; सरकारने आणली आहे शेतकरी कर्जमुक्ती योजना !
