आजच्या काळात शेतीचा पारंपरिक पद्धतीवर अवलंबून राहणे हे फार अवघड झालं आहे. हवामान बदल, पाण्याचा तुटवडा, रासायनिक खते यांचा बेजबाबदार वापर आणि जमिनीची गुणवत्तेची घसरण यामुळे शेतकरी त्रस्त झाला आहे. या पार्श्वभूमीवर आधुनिक तंत्रज्ञानाचा उपयोग करून शेती अधिक शाश्वत, फायदेशीर आणि पर्यावरणपूरक कशी होईल याकडे आता सगळ्यांचं लक्ष आहे. हायड्रोपोनिक शेती ही अशीच एक पर्यायात्मक शेती पद्धत आहे, जी मातीविना आणि अगदी कमी पाण्यातदेखील भरघोस उत्पादन देऊ शकते. ही पद्धत शहरी भागांमध्ये, बंदिस्त जागेत, आणि अगदी घराच्या गच्चीवर सुद्धा करता येते. त्यामुळे नवतरुण, महिला उद्योजक, आणि स्मार्ट शेतकरी यांच्यासाठी ही सुवर्णसंधी ठरत आहे.
हायड्रोपोनिक शेती म्हणजे काय?
हायड्रोपोनिक हा शब्द दोन ग्रीक शब्दांपासून बनलेला आहे – “हायड्रो” म्हणजे पाणी आणि “पोनोस” म्हणजे श्रम किंवा मेहनत. म्हणजेच हायड्रोपोनिक शेती म्हणजे पाण्यावर आधारित शेती.
या पद्धतीत माती वापरली जात नाही. त्याऐवजी पाण्यामध्ये झाडांना लागणारी सर्व पोषणद्रव्ये मिसळून दिली जातात. झाडांच्या मुळे थेट या पोषणयुक्त पाण्यात बुडवले जातात, त्यामुळे झाडांना अन्न सहज उपलब्ध होतं आणि त्यांची वाढ झपाट्याने होते.
ही पद्धत विशेषतः नियंत्रणित वातावरणात (controlled environment agriculture – CEA) केली जाते. त्यामुळे हवामान, कीटक, रोग, आणि पाणी टंचाई यांचा फारसा त्रास होत नाही. यामुळे उत्पादकता अधिक आणि नुकसान खूपच कमी होते.
हायड्रोपोनिक शेती कशी काम करते?
हायड्रोपोनिक शेतीत मातीचा वापर केला जात नाही. त्याऐवजी झाडांच्या मुळांना थेट पोषणद्रव्यांनी भरलेले पाणी दिले जाते. या पद्धतीमध्ये झाडं मातीऐवजी एक विशिष्ट माध्यमात (जसं की नारळाच्या शेंड्याचा चुरा, परलाइट, रॉकवूल इ.) ठेवली जातात आणि त्यांना वाढीसाठी लागणारी सर्व खते व खनिजद्रव्यं पाण्यातून मिळतात. ही संपूर्ण प्रक्रिया नियंत्रित वातावरणात (Controlled Environment) केली जाते.
या प्रणालीचे मुख्य घटक खालीलप्रमाणे असतात:
पोषणद्रव्य युक्त पाणी: हायड्रोपोनिक पद्धतीत पाण्यात झाडांना आवश्यक असलेले खते, खनिजे, आणि सूक्ष्म अन्नद्रव्यं मिसळले जातात. हे पोषणद्रव्ययुक्त पाणी टाक्यांमधून नलिकेद्वारे झाडांपर्यंत पोहोचते.
मुळांचा थेट संपर्क: या पद्धतीत झाडांची मुळे पोषणद्रव्य युक्त पाण्याच्या संपर्कात असतात. त्यामुळे त्यांना अन्न शोषण्यासाठी वेगळी मेहनत करावी लागत नाही. परिणामी झाडांची वाढ वेगाने होते.
ऑक्सिजनचा पुरवठा: झाडांच्या मुळांना ऑक्सिजनची गरज असते. पाणी जरी असलं तरी मुळे सडू नयेत म्हणून पाण्यात हवा मिसळण्यासाठी एअर पंप वापरले जातात. यामुळे मुळे ताज्या राहतात आणि झाडांची झपाट्याने वाढ होते.
तापमान, प्रकाश आणि आर्द्रता नियंत्रण: हायड्रोपोनिक शेती ग्रीनहाऊस किंवा शेडनेटमध्ये केली जाते. त्यामुळे पिकांना लागणारा प्रकाश (कृत्रिम LED लाइट्स), उष्णता आणि ओलावा कायम एकसमान ठेवता येतो. हे नियंत्रण केल्याने कोणत्याही ऋतूमध्ये उत्पादन घेणे शक्य होते.
EC आणि pH नियंत्रण: EC म्हणजे Electrical Conductivity – पाण्यातील पोषणद्रव्यांचे प्रमाण. pH म्हणजे पाण्याचे आम्ल-क्षारीय संतुलन. दोन्ही योग्य प्रमाणात राखले गेले नाहीत, तर झाडं अन्न शोषू शकत नाहीत. त्यामुळे यासाठी विशेष मीटर वापरून मोजणी करावी लागते.
सिस्टीमची देखभाल: हायड्रोपोनिक सिस्टममध्ये पाणी साचू नये, टाकी स्वच्छ ठेवावी, पंप नियमित चालू राहावा, आणि पोषणद्रव्य वेळोवेळी तपासून योग्य प्रमाणात द्यावं लागतं. ही पद्धत जितकी सोपी तितकीच काटेकोर देखभाल आवश्यक आहे.
हायड्रोपोनिक पद्धतीचे प्रकार:
हायड्रोपोनिक शेती करण्यासाठी काही विशिष्ट प्रकार वापरले जातात. प्रत्येक पद्धतीची रचना, खर्च, व्यवस्थापन वेगवेगळं असतं. तुमच्या जागा, बजेट आणि पिकांनुसार योग्य पद्धत निवडता येते.
१. NFT – Nutrient Film Technique: या पद्धतीत झाडांची मुळे एका पातळ पाण्याच्या थरात असतात. हे पाणी सतत फिरत राहतं आणि त्यात झाडांना आवश्यक पोषणद्रव्यं मिसळलेली असतात. ही पद्धत पान भाज्यांसाठी (lettuce, पालक) अधिक उपयुक्त आहे.
२. DWC – Deep Water Culture: या पद्धतीत झाडं एका प्लॅस्टिकच्या ट्रेमध्ये ठेवली जातात आणि त्यांची मुळे थेट पोषणद्रव्य युक्त पाण्यात असतात. पाण्यात ऑक्सिजन मिसळण्यासाठी एअर पंप वापरला जातो. ही पद्धत घरगुती व छोट्या व्यवसायासाठी चांगली.
३. Ebb and Flow (Flood and Drain): या पद्धतीत विशिष्ट वेळाने ट्रे मध्ये पोषणद्रव्ययुक्त पाणी भरलं जातं आणि काही वेळाने ते पाणी परत काढलं जातं. त्यामुळे झाडं हवा आणि पोषणद्रव्य यांचा समतोल घेतात.
४. Drip System: या पद्धतीत प्रत्येक झाडाला थेट नळीच्या साहाय्याने थेंब थेंब करून पोषणद्रव्य युक्त पाणी दिलं जातं. मोठ्या प्रमाणात पिकांसाठी ही पद्धत उपयुक्त ठरते.
५. Wick System: ही सर्वात सोपी आणि कमी खर्चिक पद्धत आहे. एका कापसाच्या वातीसारख्या साधनाने पोषणद्रव्य पाण्याच्या टाकीतून झाडापर्यंत पोहोचवलं जातं.
६. Aeroponics: या पद्धतीत झाडं हवेतच लटकवलेली असतात आणि त्यांच्या मुळांवर पोषणद्रव्यांचा धुरकट फवारा मारला जातो. ही पद्धत अत्यंत आधुनिक असून व्यावसायिक युनिटमध्येच वापरली जाते.
कोणती पिकं घेता येतात:
हायड्रोपोनिक शेतीत मुख्यतः अशी पिकं घेतली जातात जी कमी जागेत, जलद वाढणारी आणि मातीशिवाय शक्य असतात. पाने भाज्यांमध्ये लेट्यूस, पालक, मेथी, कोथिंबीर, बासिल आणि केळकुंद ही पिकं यशस्वीपणे घेतली जातात. फळ भाज्यांमध्ये टोमॅटो, मिरची, वांगी आणि काही प्रकारचे भोपळे घेतले जातात. मायक्रोग्रीन्स आणि औषधी वनस्पतींमध्ये गव्हाचा त्रिवट, तुलस, गवती चहा आणि अजवाइन यांचा समावेश होतो. मुळभाज्या जसे की मूळा, गाजर, बीट या पिकांसाठी विशेष पद्धती लागतात, पण तंत्र वापरल्यास शक्य आहे.
उपयुक्त उपकरणे व प्रणाली:
हायड्रोपोनिक शेती सुरू करण्यासाठी काही आवश्यक साधने लागतात. ही उपकरणे शेड, पाणी, प्रकाश आणि पोषण यांचं नियंत्रण ठेवण्यासाठी वापरली जातात. सुरुवातीला शेडनेट किंवा ग्रीनहाऊसची गरज असते. त्यात ट्रे आणि नेट पॉट्स ठेवले जातात. पोषणद्रव्य असलेलं पाणी साठवण्यासाठी टाकी लागते. हे पाणी झाडांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी पंप लावावे लागतात. पाण्यात हवा मिसळण्यासाठी एअर पंप आवश्यक असतो. जर नैसर्गिक सूर्यप्रकाश उपलब्ध नसेल, तर कृत्रिम एलईडी लाइट वापरले जातात. या प्रणालीत पोषणद्रव्यांचे प्रमाण आणि पाण्याचे आम्ल-क्षारीय प्रमाण योग्य राहण्यासाठी ईसी मीटर आणि पीएच मीटर वापरले जातात. शिवाय मातीऐवजी वापरण्यात येणारे माध्यम म्हणजे कोकोपिट, रॉकवूल यांसारख्या वस्तू वापरल्या जातात.
पोषणद्रव्य सूत्र व अन्न व्यवस्थापन:
हायड्रोपोनिक शेतीत झाडांना आवश्यक असणाऱ्या अन्नद्रव्यांचे मिश्रण पाण्यात मिसळून दिले जाते. या द्रव्यांमध्ये नायट्रोजन, फॉस्फरस, पोटॅशियम, कॅल्शियम, मॅग्नेशियम, आयर्न आणि झिंक यांचा समावेश होतो. पाण्यात या अन्नद्रव्यांचे प्रमाण योग्य असावे. त्यासाठी ईसी म्हणजे इलेक्ट्रिकल कंडक्टिव्हिटी एक ते दोनच्या दरम्यान आणि पीएच पाच पूर्णांक पाच ते सहा पूर्णांक पाच दरम्यान ठेवावे लागते. पाण्याचं मिश्रण दर पाच ते सात दिवसांनी ताजं करावं लागतं. टाकी स्वच्छ ठेवणं खूप महत्त्वाचं असतं. पाणी खराब झाल्यास झाडांची वाढ थांबते किंवा रोग येण्याची शक्यता वाढते.
हायड्रोपोनिक शेतीचे फायदे:
आजच्या काळात शाश्वत आणि शुद्ध अन्न मिळवणं ही एक मोठी गरज बनली आहे. याच गरजेतून हायड्रोपोनिक शेतीचा जन्म झाला. मातीशिवाय शेती करणे ही कल्पना ऐकायला जरी थोडी वेगळी वाटत असली तरी तिचे फायदे मात्र खूपच आकर्षक आहेत. सर्वात मोठा फायदा म्हणजे इथं पाण्याचा खूपच कमी वापर होतो – पारंपरिक शेतीच्या तुलनेत तब्बल ८० ते ९० टक्क्यांनी कमी पाणी लागते. याशिवाय, झाडांना लागणारी अन्नद्रव्यं थेट त्यांच्या मुळांपर्यंत पोहोचतात, त्यामुळे उत्पादन अधिक, आणि दर्जाही चांगला असतो.
शहरी भागात, जिथे जागेची कमतरता असते, तिथे ही शेती वरच्या मजल्यांवर, छतांवर किंवा बंद जागांमध्ये करता येते. यामुळे शहरांमध्ये ताजी भाजीपाला आणि मायक्रोग्रीन्स सहज उपलब्ध होतात. ही एक हरित आणि आधुनिक जीवनशैलीला पूरक ठरणारी शेती आहे.
हायड्रोपोनिक शेतीच्या काही मर्यादा:
जसे प्रत्येक गोष्टीचे फायदे असतात, तसेच काही मर्यादाही असतात. हायड्रोपोनिक शेतीत सुरुवातीचा खर्च तुलनेत थोडा जास्त असतो. पंप, टाक्या, लाईट्स, पीएच आणि ईसी मीटरसारख्या उपकरणांची आवश्यकता असते, ज्यासाठी तांत्रिक ज्ञान हवेच.
यासोबतच, ही शेती पूर्णतः नियंत्रित प्रणालीवर अवलंबून असते. त्यामुळे वीज गेल्यास किंवा सिस्टममध्ये बिघाड झाल्यास पिकांचं नुकसान होऊ शकतं. तसेच, जर पोषणद्रव्यांचे प्रमाण चुकीचे ठेवले गेले, तर झाडांवर त्याचा त्वरित परिणाम दिसतो. म्हणूनच, व्यवस्थापनासाठी नियमित देखरेख आणि थोडं तांत्रिक ज्ञान असणं आवश्यक आहे.
गुंतवणूक आणि नफा:
हायड्रोपोनिक शेती सुरू करताना सुरुवातीचा खर्च महत्त्वाचा असतो. छोट्या युनिटसाठी ३० ते ५० हजार रुपयांपासून सुरुवात होऊ शकते. व्यावसायिक स्तरावर यासाठी लाखो रुपयांची गुंतवणूक लागते. यामध्ये शेड तयार करणे, यंत्रसामग्री, पोषणद्रव्य, ट्रे, पंप इत्यादींचा समावेश होतो.
परंतु एकदा व्यवस्थित सिस्टीम उभी राहिली, की नियमित खर्च तुलनेत कमी असतो. उत्पादन सतत चालू राहिल्यास आणि स्थानिक मार्केटमध्ये विक्री व्यवस्थित केली, तर उत्पन्नाचे प्रमाण पारंपरिक शेतीपेक्षा जास्त असते. विशेषतः माइक्रोग्रीन्स, हर्ब्स किंवा परदेशी भाज्यांची लागवड केल्यास दर अधिक मिळतात. शेतकरी वर्ग किंवा नवउद्योजकांसाठी हा एक चांगला पर्याय ठरू शकतो.
सरकारी योजना आणि प्रशिक्षण:
हायड्रोपोनिक शेतीसाठी सरकारकडूनही प्रोत्साहन दिलं जात आहे. काही राज्यांमध्ये कृषी विभागामार्फत ग्रीनहाऊस, पॉलीहाऊस व शाश्वत शेतीसाठी अनुदान दिलं जातं. यामध्ये काही टक्के खर्चावर अनुदान मिळू शकतं – मात्र त्यासाठी संबंधित कृषी विभागाशी संपर्क ठेवावा लागतो.
कृषी विज्ञान केंद्रे (KVK), नाबार्ड, आणि काही खासगी संस्था अशा प्रशिक्षण कार्यक्रम आयोजित करतात, जिथे प्रत्यक्ष हायड्रोपोनिक युनिट्स बघता येतात आणि त्याचं व्यवस्थापन शिकता येतं. ऑनलाईन कोर्सेस आणि व्हर्च्युअल ट्रेनिंगही आता उपलब्ध आहेत.
या लेखमधून “पैसे कमवायचे मार्ग” टीमच्या लेखनातून “हायड्रोपोनिक शेती। संपूर्ण माहिती मराठीत। “ व आवश्यक लिंक विषयी माहिती देण्याचा पर्यन्त केला आहे तुम्हाला व्यतिरिक्त अजून काही माहिती हवी असल्यास तुम्ही आम्हाला कमेन्ट करून कळवू शकता व अश्याच अभ्यासपूर्ण महितीसाठी तुम्ही आमच्या What’s App group –“शासकीय नोकरी & योजना ग्रुप” – (क्लिक करून) जॉइन करू शकता. त्या ग्रुप च्या माध्यमातून आम्ही अश्याच नोकरी , शिक्षण, शासकीय योजना आणि सर्वांसाठी आरोग्य विषयावर लेख घेऊन येत असतो.
हे हि वाचा !
डिजिटल डिटॉक्सिंग का आणि कसे करावे?
आज पर्यन्त झालेल्या महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री यादी pdf (1956 -2025)
मृदा आरोग्य कार्ड म्हणजे काय आणि याचा शेतकऱ्याला काय फायदा ?
आता होणार शेतकऱ्याचे कर्ज माफ ; सरकारने आणली आहे शेतकरी कर्जमुक्ती योजना !
