१२वी सायन्स नंतर वैद्यकीय क्षेत्रात करिअर करण्याचा विचार करणाऱ्यांसाठी फार्मसी हा एक आकर्षक आणि स्थिर पर्याय आहे. डॉक्टरांप्रमाणेच फार्मासिस्ट हे आरोग्य व्यवस्थेतील अत्यावश्यक भाग आहेत. औषधनिर्मिती, वितरण, संशोधन आणि रुग्णांना योग्य औषधांचे मार्गदर्शन हे त्यांच्या जबाबदाऱ्या असतात. या लेखात आपण पाहूया की १२वी नंतर फार्मसीमध्ये काय संधी आहेत, कोणते कोर्सेस करता येतात, पात्रता काय आहे आणि भविष्यात नोकरी व व्यवसायाच्या कोणत्या वाटा खुल्या होतात.
फार्मसी म्हणजे काय?
फार्मसी म्हणजे औषधांशी संबंधित ज्ञान व व्यवसाय. यात औषधांचे उत्पादन, गुणवत्ता तपासणी, वितरण, विक्री, व रुग्णांना योग्य औषधांची माहिती देण्याचं काम केलं जातं. फार्मासिस्ट हा केवळ दुकानदार नसतो, तर तो एक प्रशिक्षित व्यावसायिक असतो जो डॉक्टरांनी दिलेल्या औषधांच्या डोसमध्ये चूक होऊ न देण्यासाठी जबाबदार असतो.
फार्मसी क्षेत्रातील प्रमुख कोर्सेस:
| कोर्सचे नाव | कालावधी | पात्रता |
|---|---|---|
| D.Pharm (Diploma in Pharmacy) | 2 वर्ष | १२वी (सायन्स – PCB / PCM) |
| B.Pharm (Bachelor of Pharmacy) | 4 वर्ष | १२वी (सायन्स – PCB / PCM), CET स्कोअर |
| M.Pharm (Master of Pharmacy) | 2 वर्ष | B.Pharm पूर्ण केल्यावर |
| Pharm.D (Doctor of Pharmacy) | 6 वर्ष | १२वी (PCB) – वैद्यकीय क्षेत्रासाठी समकक्ष |
फार्मसी क्षेत्रात उपलब्ध नोकरीच्या संधी:
1.हॉस्पिटल फार्मासिस्ट:
हॉस्पिटल फार्मासिस्टची भूमिका रुग्णालयात अत्यंत महत्त्वाची असते. ते डॉक्टरांनी लिहिलेल्या प्रिस्क्रिप्शननुसार योग्य औषध रुग्णांपर्यंत पोहोचवण्याचं काम करतात. रुग्णाचे वय, वजन, इतर औषधांचे परिणाम लक्षात घेऊन योग्य डोस सल्ला देतात. सरकारी व खासगी हॉस्पिटलमध्ये फार्मासिस्टसाठी भरपूर जागा असतात. यासाठी सामान्यतः D.Pharm किंवा B.Pharm आवश्यक असतो. फार्मासिस्टला औषधसाठ्याची नोंद ठेवावी लागते आणि काही हॉस्पिटलमध्ये ICU/OT मध्येही त्यांची भूमिका असते. यामध्ये नियमित पगार, स्थिरता आणि प्रतिष्ठा मिळते.
2. Retail / Medical Store फार्मासिस्ट:
वैध परवाना असलेल्या D.Pharm किंवा B.Pharm धारकाला मेडिकल स्टोअर चालवण्याची परवानगी असते. स्वतःचा मेडिकल स्टोअर सुरू करून आपला व्यवसाय उभा करता येतो. यामध्ये औषधांच्या योग्य साठवणुकीपासून ग्राहकांना माहिती देण्यापर्यंतची जबाबदारी असते. ग्राहकाला डॉक्टरांच्या प्रिस्क्रिप्शननुसार औषध देताना त्याचे डोस, साइड इफेक्ट्स याबाबतही माहिती दिली जाते. गावात आणि शहरात अशी दुकाने चालवणाऱ्यांना चांगली कमाई शक्य होते. काहीजण फ्रँचायझी (जसे – Apollo, 1mg) अंतर्गत स्टोअर सुरू करतात. सुरुवातीस गुंतवणूक लागते पण नफा चांगला मिळतो.
3.औषध कंपनीत उत्पादन / गुणवत्ता नियंत्रण अधिकारी (Production/QC):
फार्मा कंपन्यांमध्ये औषधांचे उत्पादन आणि त्यांची गुणवत्ता तपासणी करणाऱ्या अधिकाऱ्यांची मोठी मागणी असते. B.Pharm किंवा M.Pharm पदवी असलेल्या विद्यार्थ्यांना या विभागात प्रवेश मिळतो. उत्पादन विभागात औषध बनवण्याच्या प्रक्रियेत सहभागी होता येते – गोळ्या, सिरप, इंजेक्शन व इतर स्वरूपात. गुणवत्ता नियंत्रण (QC) विभागात, औषधांची रासायनिक व भौतिक चाचणी करून गुणवत्ता सुनिश्चित केली जाते. भारतात अनेक नामांकित फार्मा कंपन्या आहेत जसे Sun Pharma, Cipla, Glenmark, Lupin इ. यामध्ये सुरुवातीस 15–25 हजार पगार मिळतो आणि अनुभव वाढताच प्रगती होते.
4.MR (Medical Representative):
MR हे डॉक्टरांना नवीन औषधांची माहिती देणारे प्रतिनिधी असतात. त्यांचं मुख्य काम म्हणजे डॉक्टरांशी संपर्क साधून कंपनीची औषधं prescribing साठी सुचवणं. यासाठी कम्युनिकेशन कौशल्य, आत्मविश्वास आणि उत्पादनाचे ज्ञान आवश्यक असते. MR ची नोकरी टार्गेट बेस्ड असली तरी त्यामध्ये मोबदला चांगला मिळतो – पगारासोबत इन्सेंटिव्ह, ट्रॅव्हल अलाऊन्सेस आणि प्रवासाचा खर्च मिळतो. D.Pharm, B.Pharm किंवा B.Sc झालेल्यांसाठी ही उत्तम नोकरी आहे. काही MR पुढे ASM (Area Sales Manager) म्हणून पदोन्नती देखील मिळवतात.
5. फार्मा मार्केटिंग / सेल्स:
फार्मा मार्केटिंग हा फार्मसीमध्ये वेगाने वाढणारा विभाग आहे. औषध कंपन्यांना त्यांच्या प्रॉडक्ट्सचा प्रचार, ब्रँडिंग आणि विक्री वाढवण्यासाठी प्रशिक्षित मार्केटिंग कर्मचारी लागतात. मार्केटिंग डिपार्टमेंटमध्ये काम करणाऱ्यांना ग्राहकांची गरज, बाजारातील स्पर्धा, औषधांच्या किंमती व साठा याबद्दल नीट समज असावी लागते. ही नोकरी थोडी डेस्क ऑफिसच्या बाहेर असते पण कमाईच्या संधी मोठ्या असतात. यामध्ये पुढे Brand Manager किंवा Product Manager होण्याची संधी असते. B.Pharm + MBA असलेल्यांना विशेष संधी मिळते.
6.Government Drug Inspector:
Government Drug Inspector ही फार्मसी क्षेत्रातील एक प्रतिष्ठित सरकारी नोकरी आहे. यामध्ये औषध दुकाने, उत्पादन कंपन्या व वितरक यांची तपासणी करण्याचं काम असतं. चुकीची औषधं, बनावट उत्पादन, एक्स्पायरी माल विक्री यावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी हे अधिकारी जबाबदार असतात. ही नोकरी मिळवण्यासाठी B.Pharm आवश्यक आहे आणि राज्य किंवा केंद्र शासनामार्फत स्पर्धा परीक्षा घेतली जाते. निवडीनंतर सरकारी सेवा, पगार, भत्ता, प्रतिष्ठा यामुळे ही नोकरी अत्यंत लोकप्रिय आहे.
7.Pharma Research & Development (R&D):
R&D हे फार्मा क्षेत्रातील अत्यंत महत्त्वाचं आणि बुद्धिमत्तेचं क्षेत्र आहे. येथे नवीन औषधं तयार करणे, त्यांच्या प्रभावाची चाचणी घेणे, औषधांचे स्थायित्व, शोषण आणि प्रतिक्रिया यांचा अभ्यास केला जातो. R&D मध्ये काम करण्यासाठी M.Pharm किंवा Pharm.D सारखी पदवी आवश्यक असते. देशातील टॉप फार्मा कंपन्या आणि संशोधन संस्था या विभागात भरपूर संधी देतात. यामध्ये केवळ भारतातच नव्हे तर विदेशातही काम करण्याची संधी उपलब्ध होते. संशोधनात रस असणाऱ्यांसाठी हे क्षेत्र योग्य आहे.
8.Teaching – कॉलेजमध्ये प्राध्यापक:
शैक्षणिक क्षेत्रात फार्मासिस्टसाठीही उत्तम संधी उपलब्ध आहेत. D.Pharm व B.Pharm कॉलेजमध्ये प्राध्यापक म्हणून काम करण्यासाठी M.Pharm पदवी आवश्यक असते. अध्यापनासोबत संशोधन व प्रोजेक्ट गाईडन्सही यामध्ये अपेक्षित असतो. विद्यार्थ्यांना शिकवणे, प्रयोगशाळेतील प्रॅक्टिकल्स शिकवणे, नवीन संशोधनासाठी मार्गदर्शन करणे ही कामं प्राध्यापक करत असतात. नियमित वेळ, सन्मान आणि स्थिर नोकरी मिळवायची असेल तर शिक्षण क्षेत्र उत्तम आहे. यामध्ये PhD केल्यास अधिक वरिष्ठ पदांवर काम करता येते.
स्वतःचा व्यवसाय करण्याची संधी:
१. वैयक्तिक मेडिकल स्टोअर सुरू करण्याचा मार्ग:
D.Pharm किंवा B.Pharm पूर्ण केल्यानंतर तुम्हाला औषध दुकान सुरू करण्यासाठी लागणारा फार्मासिस्ट परवाना (Pharmacy License) मिळतो. या परवाना आधारे तुम्ही स्वतःचं मेडिकल स्टोअर सुरू करू शकता. औषधांची मागणी दिवसेंदिवस वाढत असल्याने फार्मसी व्यवसायात स्थिर उत्पन्नाची शक्यता असते. दुकान सुरू करताना F.D.A. कडून मान्यता घेणे आवश्यक असते.
२. जागेचा व परवानगीचा विचार:
मेडिकल स्टोअर सुरू करण्यासाठी जागेची निवड अत्यंत महत्त्वाची असते. हॉस्पिटल, क्लिनिक किंवा रुग्णालयाजवळ दुकान असल्यास ग्राहक सहज मिळतात. यासाठी दुकान भाडेकरार, मालकी कागदपत्र, फोटो, आणि शैक्षणिक प्रमाणपत्रे लागतात. FSSAI व राज्य औषध नियंत्रक प्राधिकरण यांच्याकडून अधिकृत मंजुरी घ्यावी लागते.
३. फ्रँचायझी संधी:
जर स्वतः दुकान सुरू करणं शक्य नसेल, तर तुम्ही Apollo Pharmacy, MedPlus, Netmeds, 1mg यांसारख्या कंपन्यांच्या फ्रँचायझी घेऊन व्यवसाय सुरू करू शकता. यात ब्रँडिंग, सप्लाय चेन आणि प्रशिक्षण मिळतं, जे नवीन व्यवसायिकांसाठी फायदेशीर ठरतं.
४. व्यवसायातून उत्पन्न आणि वाढ:
फार्मसी व्यवसायामध्ये सुरुवातीला काही प्रमाणात गुंतवणूक लागते, परंतु औषधांची सातत्यपूर्ण मागणी असल्यामुळे स्थिर आणि वाढता नफा मिळवता येतो. ग्राहकांशी विश्वासू संबंध, दर्जेदार सेवा आणि वेळेवर औषधपुरवठा या गोष्टी व्यवसाय वाढवतात. हे क्षेत्र फक्त नोकरी नाही तर यशस्वी उद्योजक बनण्याची संधीही देते.
सरकारी नोकऱ्यांमधील संधी:
१. सरकारी फार्मासिस्ट पद:
D.Pharm किंवा B.Pharm पूर्ण केल्यानंतर राज्य आणि केंद्र सरकारच्या आरोग्य विभागात फार्मासिस्ट पदासाठी भरती होते. जिल्हा रुग्णालय, प्राथमिक आरोग्य केंद्र (PHC), ESIC हॉस्पिटल्स, रेल्वे हॉस्पिटल्स यामध्ये अशी पदं उपलब्ध असतात. ही नोकरी सुरक्षित, नियमित पगाराची आणि प्रतिष्ठेची असते.
२. ड्रग इन्स्पेक्टर (Drug Inspector):
B.Pharm झाल्यावर तुम्ही ड्रग इन्स्पेक्टर पदासाठी स्पर्धा परीक्षा देऊ शकता. या पदावर नियुक्त झाल्यावर तुम्हाला औषध कंपन्या, मेडिकल स्टोअर्स यांची तपासणी करावी लागते. चुकीचे औषध तयार करणे, एक्स्पायरी औषध विक्री यावर नियंत्रण ठेवणे ही मुख्य जबाबदारी असते. हे पद अत्यंत सन्मानाचं आणि अधिकारी दर्जाचं असतं.
३. स्पर्धा परीक्षेद्वारे भरती:
फार्मसी क्षेत्रातील सरकारी नोकऱ्यांसाठी MPSC, UPSC, NHM, FDA, FSSAI यांसारख्या विभागांद्वारे भरती केली जाते. यासाठी तुम्हाला संबंधित विषयांचा अभ्यास करून स्पर्धा परीक्षांची तयारी करावी लागते. फार्मसीसाठी विशेषतः टेक्निकल पेपर व सामान्य ज्ञान महत्त्वाचे ठरते.
४. सरकारी फायदे व स्थैर्य:
सरकारी नोकरी मिळाल्यावर नियमित पगार, महागाई भत्ता (DA), HRA, पेन्शन योजना, आरोग्य विमा आणि सुट्टी यांसारख्या अनेक फायदे मिळतात. यामुळे आर्थिक स्थैर्य मिळतं आणि सामाजिक प्रतिष्ठाही वाढते. फार्मसी पार्श्वभूमी असलेल्या विद्यार्थ्यांसाठी सरकारी क्षेत्रात चांगल्या संधी आहेत.
