शेती ही भारतीय अर्थव्यवस्थेची महत्त्वाची आणि जुनी परंपरा आहे, परंतु केवळ शेतीवर अवलंबून राहून आर्थिक स्थैर्य मिळवणे आजच्या काळात आव्हानात्मक झाले आहे. यामुळेच शेतकरी शेतीपूरक व्यवसायांचा अंगीकार करत आहेत. हे व्यवसाय म्हणजे असे पर्याय आहेत, ज्यामधून कमी खर्चात आणि कमी मेहनतीत जास्त नफा मिळवता येतो. यामुळे केवळ शेतीच नव्हे तर विविध पूरक उद्योगही विकसित होतात आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्थेत बळकटी येते. शेतीपूरक व्यवसायांमध्ये उत्पादन हे विशेषतः फायदेशीर ठरू शकतात. खाली याबद्दल थोडक्यात माहिती दिली आहे
शेतीपूरक व्यवसाय यादी:
१. दुग्ध व्यवसाय (डेअरी फार्मिंग): दुग्ध व्यवसाय हा शेतकऱ्यांसाठी परवडणारा आणि सातत्याने उत्पन्न देणारा व्यवसाय आहे. गायी, म्हशी किंवा शेळ्या पाळून दूध उत्पादन केले जाते आणि त्याचे वितरणही जवळच्या बाजारात करणे सोपे जाते. दूध उत्पादनाशिवाय, दही, ताक, पनीर, लोणी आणि तूप या दुग्धजन्य पदार्थांचे विक्रीतूनही अतिरिक्त नफा मिळवता येतो. दुग्ध व्यवसायात योग्य व्यवस्थापन केल्यास कमी खर्चातही चांगले उत्पन्न मिळू शकते.
२. मधुमाशी पालन (बी कीपिंग): मधुमाशी पालन म्हणजे मधाचा उत्पादन व्यवसाय, जो शेतकऱ्यांना अतिरिक्त उत्पन्न मिळवून देतो. मध, मेण, आणि परागकण यांसारख्या उत्पादनांमुळे हा व्यवसाय खूपच फायदेशीर ठरतो. मधाला आंतरराष्ट्रीय स्तरावरही मोठी मागणी आहे आणि त्यातून चांगले उत्पन्न मिळते. शेताच्या जवळपास फुलांची लागवड केल्यास मधुमाश्यांना पुरेसा खाद्यसाठा मिळतो आणि मधाचे उत्पादन वाढते.
३. अळंबी उत्पादन (मशरूम कल्टिव्हेशन): अळंबी, म्हणजे मशरूम, हे आरोग्यदायी आणि पौष्टिक मानले जाते. मशरूमची मागणी सातत्याने वाढत असल्याने त्याचे उत्पादन फायदेशीर ठरू शकते. अळंबी उत्पादनासाठी फार मोठी गुंतवणूक लागत नाही आणि ते बंदिस्त जागेत कमी कालावधीत वाढवता येते. कमी वेळेत आणि कमी जागेत चांगले उत्पन्न मिळवण्यासाठी मशरूमची लागवड उपयुक्त ठरते. शेतीपूरक व्यवसाय निवडून शेतकरी केवळ शेतीवर अवलंबून न राहता आर्थिकदृष्ट्या स्थिर होऊ शकतात. हे व्यवसाय केवळ उत्पन्न वाढवतात असे नाही, तर त्यांच्यात विविधतेचा समावेश करून कुटुंबाचे आर्थिक भविष्य अधिक सुरक्षित करण्यास मदत करतात.
- ४. मासे पालन (फिश फार्मिंग): मासे पालन हा कमी खर्चात चांगले उत्पन्न देणारा व्यवसाय आहे. गोड्या पाण्यात काटला, रोहु, चीलासारख्या विविध मास्यांच्या प्रजातींचे पालन केले जाते. पाण्याचे योग्य व्यवस्थापन, खाद्याचा पुरवठा, आणि मास्यांच्या प्रजातींची योग्य निवड केल्यास हा व्यवसाय लाभदायक ठरू शकतो. मासे पालनात खास करून शेततळ्यांचा वापर करून मासे पाळता येतात आणि त्यातून अन्न सुरक्षा तसेच शेतकऱ्यांना अतिरिक्त उत्पन्न मिळवता येते.
- ५. कुक्कुट पालन (पोल्ट्री फार्मिंग): कुक्कुट पालन हा ग्रामीण भागात विशेषतः लोकप्रिय आणि सहजतेने करता येणारा व्यवसाय आहे. यामध्ये कोंबड्या, बटेर, आणि इतर पक्षांचे पालन करून अंडी आणि मांस उत्पादन होते. सध्या अंडी आणि चिकन यांना मोठ्या प्रमाणात मागणी आहे, ज्यामुळे हा व्यवसाय अधिक लाभदायक ठरतो. शेतकरी कोंबड्यांचे योग्य व्यवस्थापन, अन्न आणि आरोग्य यावर लक्ष देऊन उत्पादन वाढवू शकतात. पोल्ट्री फार्मिंगमुळे शेतकऱ्यांना अल्प गुंतवणुकीत चांगले उत्पन्न मिळू शकते.
- ६. भाजीपाला उत्पादन: टोमॅटो, कांदा, बटाटा, पालक, भेंडी, गाजर यांसारख्या विविध भाजीपाल्यांचे उत्पादन करणे हे शेतकऱ्यांसाठी एक उत्तम पर्याय आहे. जैविक पद्धतीने (ऑर्गेनिक) भाजीपाला उत्पादन करण्यास अधिक मागणी असल्यामुळे शेतकऱ्यांना कमी खर्चात चांगले उत्पादन मिळते. हे भाजीपाल्यांचे पिके कमी कालावधीत येतात, त्यामुळे उत्पादन घेऊन विक्री करणे सोपे होते. योग्य बाजारपेठ मिळवून शेतकरी या व्यवसायात अधिक नफा मिळवू शकतात.
- ७. फळबाग लागवड: फळबाग लागवड हा एक दीर्घकालीन परंतु अत्यंत फायदेशीर व्यवसाय आहे. केळी, संत्रा, आंबा, द्राक्ष, पेरू, डाळिंब, पपई यांसारख्या फळांचे उत्पादन करून शेतकरी फळांची विक्री करू शकतात. याशिवाय, फळांवर प्रक्रिया करून रस, लोणचे, जॅम यांसारखी उत्पादने तयार करून विक्री देखील करता येते, ज्यामुळे फळबागेचा फायदा अधिक वाढतो. योग्य काळजी आणि बाजारपेठ मिळवून फळबागेतून शेतकरी सातत्यपूर्ण उत्पन्न मिळवू शकतात. हे सर्व शेतीपूरक व्यवसाय शेतकऱ्यांना कमी जोखीम आणि कमी मेहनतीत जास्त उत्पन्न देण्यास मदत करतात. या व्यवसायांद्वारे शेतकऱ्यांना आर्थिक स्थैर्य मिळवता येते तसेच शेतीवरची अवलंबित्वता कमी होते.
- ८. फुलशेती (फ्लॉरीकल्चर): फुलशेती हा आकर्षक आणि चांगले उत्पन्न देणारा व्यवसाय आहे. गुलाब, झेंडू, गंधराज, शेवंती यांसारख्या फुलांच्या जातींचे उत्पादन करणे फायदेशीर ठरते कारण धार्मिक आणि सांस्कृतिक कार्यांसाठी फुलांची मोठ्या प्रमाणात मागणी असते. योग्य काळजी घेतल्यास फुलशेतीत कमी गुंतवणुकीत चांगला नफा मिळवता येतो.
- ९. जैविक खत उत्पादन: कंपोस्ट, व्हर्मी कंपोस्ट, आणि गांडूळ खत यांसारख्या जैविक खतातून शेतकऱ्यांना उत्तम उत्पन्न मिळू शकते. सेंद्रिय शेतीत जैविक खतांची मागणी सतत वाढत आहे, ज्यामुळे ही उत्पादने विकून नफा मिळवता येतो. घरगुती पातळीवरही हे उत्पादन करणे शक्य असल्यामुळे हा व्यवसाय सर्वांसाठी सोपा आणि फायदेशीर ठरतो.
- १०. अल्पवयात पिकणाऱ्या पिकांची लागवड: धणे, तुळस, मेंथी, पालक, आणि कोथिंबीर यांसारख्या पिकांची लागवड करून कमी कालावधीत चांगले उत्पन्न मिळवता येते. या पिकांची मागणी सतत असल्याने आणि त्याचे उत्पादन वेळ कमी लागत असल्याने हा व्यवसाय जलद उत्पन्नासाठी चांगला पर्याय ठरतो.
- ११. तुळस आणि हर्बल वनस्पतींची शेती: तुळस, गवती चहा, एलोवेरा, स्टीविया यांसारख्या हर्बल वनस्पतींना औषधी कंपन्यांमध्ये चांगली मागणी आहे. औषधी गुणधर्म असलेल्या वनस्पतींमुळे हा व्यवसाय फायदेशीर होतो. हर्बल शेतीद्वारे शेतकरी मोठे आर्थिक उत्पन्न मिळवू शकतात.
- १२. कृषी पर्यटन (ॲग्रोटुरिझम): कृषी पर्यटन म्हणजे पर्यटकांना शेतात घेऊन जाणे, त्यांना पारंपारिक शेतीचा अनुभव देणे आणि शेतकऱ्यांचा दिनक्रम अनुभवता येईल असे आयोजन करणे. कृषी पर्यटनामुळे केवळ उत्पन्न वाढत नाही, तर त्यातून स्थानिक संस्कृती आणि शेतकरी जीवनाचा अनुभवही पर्यटकांना मिळतो.
- १३. गुरे-ढोरे खाद्य उत्पादन: शेतकऱ्यांसाठी गुरे-ढोरे खाद्य उत्पादन हा एक उत्तम पूरक व्यवसाय आहे. गायी, म्हशी यांसारख्या गुरांसाठी हिरवा चारा आणि सुकवलेला खाद्य पुरवठा करून उत्पन्न मिळवता येते. हा व्यवसाय कमी खर्चात, अधिक फायदा देणारा ठरतो.
- १४. नर्सरी व्यवसाय: नर्सरी व्यवसायात फळ, फुल, भाजीपाला रोपे आणि शोभेची झाडे तयार करणे याचा समावेश होतो. यामुळे घरगुती बागा तसेच व्यावसायिक बागांमध्ये रोपांना मोठी मागणी आहे. नर्सरी व्यवसायात कमी गुंतवणुकीत उच्च नफा मिळवता येतो.
- १५. तांदूळ मिलिंग: तांदुळ पिकवून त्यावर प्रक्रिया करून विक्री करणे हा एक उत्तम व्यवसाय आहे. विविध प्रकारच्या तांदळाचे मिलिंग करून विक्री केल्यास चांगला नफा मिळू शकतो. तांदूळ मिलिंगमुळे त्यात एक वेगळा व्यापारी रंग येतो आणि त्यातून आर्थिक फायदा होतो.
- १६. सेंद्रिय कीटकनाशक आणि बुरशीनाशक उत्पादन: जैविक तंत्रज्ञानाने बनविलेली सेंद्रिय कीटकनाशके आणि बुरशीनाशके आजकाल अधिक लोकप्रिय होत आहेत. सेंद्रिय शेतीच्या वाढत्या लोकप्रियतेमुळे यांची मागणी सतत वाढत आहे. या व्यवसायातून शेतकऱ्यांना नफा मिळण्याची मोठी संधी आहे.
पूरक व्यवसाय कसा निवडावा?
1. तुमच्या आवडीच्या आणि जमणाऱ्या कामाचा विचार करा.
2. हवामान आणि जमिनीच्या प्रकारानुसार योग्य व्यवसाय निवडा.
3. उपलब्ध जागेनुसार व्यवसाय ठरवा; कमी जागेत तुळस, अळंबी; अधिक जागेत फळबाग.
4. उत्पादनाला स्थानिक बाजारात मागणी असल्यासच तो व्यवसाय करा.
5. प्रारंभिक गुंतवणूक विचारात घेऊन कमी-जास्त भांडवलानुसार व्यवसाय निवडा.
6. पाणी, वीज, आणि इतर संसाधनांची उपलब्धता तपासा.
7. व्यवसायाची योजना तयार करा, तिची किमान संकल्पना आणि खर्चाचा अंदाज घ्या.
8. नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर आणि यंत्रसामग्रीसाठी गुंतवणूक करा.
9. सरकारच्या अनुदान आणि सहकार्याचा लाभ घ्या.
10.दीर्घकालीन फायदे आणि व्यवसायाची वाढ लक्षात घेऊन निर्णय घ्या.
शेतीपूरक व्यवसायाचे काही प्रमुख फायदे!
- पूरक व्यवसायामुळे शेतीला अतिरिक्त उत्पन्न मिळवता येते. उदाहरणार्थ, दुग्ध व्यवसाय, पोल्ट्री फार्मिंग, किंवा भाजीपाला उत्पादन यामुळे शेतीला जोडधन मिळते.
- एकाच प्रकारच्या शेतीवर पूर्णपणे अवलंबून राहणे जोखीम वाढवते. शेतीपूरक व्यवसायामुळे विविध उत्पन्न स्रोत तयार होतात, ज्यामुळे जोखीम कमी होते.
- पूरक व्यवसायामुळे स्थानिक पातळीवर रोजगार निर्माण होतो. उदाहरणार्थ, फळबाग किंवा भाजीपाला लागवडीच्या व्यवसायामुळे स्थानिक कार्यशक्तीला रोजगार मिळतो.
- काही शेतीपूरक व्यवसाय कमी भांडवलात सुरू करता येतात, उदाहरणार्थ, मधुमाशी पालन किंवा अळंबी उत्पादन. यामुळे नफा अधिक मिळतो.
- शेतीपूरक व्यवसायाचा विस्तार इतर व्यावसायिक क्षेत्रांमध्ये होऊ शकतो, जसे की खाद्य प्रसंस्करण उद्योग, जैविक खत उत्पादन, किंवा कृषी पर्यटन.
- भाजीपाला, अळंबी, किंवा पोल्ट्री फार्मिंग सारखे व्यवसाय एकाच वर्षात अनेक वेळा उत्पादन देतात, ज्यामुळे नियमित उत्पन्न मिळते.
- जर शेतीच्या वातावरणाशी जुळवून घेतलेल्या व्यवसायाचा विचार केला तर, तुम्ही हवामानाच्या बदलांचा सामना अधिक चांगल्या प्रकारे करू शकता.
- कृषी पर्यटन, जैविक शेती आणि औषधी वनस्पतींची शेती स्थानिक समुदायांसाठीही फायदेशीर ठरतात, कारण यामुळे पर्यावरणाचा समतोल राखला जातो.
- काही शेतीपूरक व्यवसायांसाठी सरकार विविध योजना आणि अनुदान देतो, ज्यामुळे भांडवल उचलणे सोपे होते.
हे हि वाचा !
